نیم‌نگاهی به کتاب «دین و هویت در جهان امروز»
حمیدرضا تمدّن: آگاهی از رابطه میان ادیان گوناگون و همچنین ارتباط مذاهب و شاخه‌های موجود در یک دین با یکدیگر در نگاه نخست برای بسیاری از پژوهشگران جذّاب به نظر می‌رسد. با این حال عمده مطالبی که در این زمینه به رشته تحریر درآمده تنها به مسائل کلامی و الهیات تطبیقی پرداخته و در همین چارچوب منحصر شده است. این در حالی است که به نظر می‌رسد وقایعی که در بحبوحه جنگ سرد اتّفاق افتاد و همچنین تبعاتی که خود را پس از خاتمه این دوران نمایاند، اثری شگرف و البته غیرقابل انکار بر روابط بین ادیان برجای گذاشته و لذا میراث دینی و در پیِ آن، هویت دینی و حتّی ملّی را در وضعیت جدیدی قرار داد که دریافت آن وضعیت و موقعیت نوپدید دیگر از رهگذر مطالعه آثار تطبیقی فلسفی، کلامی و به طور کلّی الهیاتی میسّر نیست.
در سال 1379ش کتاب «گفتگوی دینی، گفتگوی تمدّنی: اسلام و مسیحیت در دوران جدید» توسّط انتشارات پورشاد به چاپ رسید که دربردارنده برخی مصاحبه‌ها و مقالات دکتر محمّد مسجدجامعی، سفیر اسبق ایران در واتیکان و مراکش و همچنین مدیر کلّ اسبق امور فرهنگی وزارت خارجه بود. مدّتی پیش بخشی از این کتاب همراه با برخی اضافات در قالب ویراستی نو با عنوان«دین و هویت در جهان امروز» توسّط انتشارات اطّلاعات منتشر شد که در آن به روابط درونی شاخه‌های مختلف مسیحی در دوران معاصر، به ویژه پس از جنگ سرد و همچنین روابط متقابل دین، جامعه، فرهنک و سیاست در این دوران پرداخته شده است. همچنین کتاب، علاوه بر پرداختن به مسأله گفت‌وگوی دینی، نیم‌نگاهی به ارتباط میان اسلام و مسیحیت، با رویکرد یادشده، داشته است.
چنین به نظر می‌رسد که عبارات خود نگارنده در مقدّمه ویراست اوّل کتاب، نمایاننده اهمّیت و همچنین وجه تمایز این اثر با دیگر نوشته‌های موجود در این زمینه است:
«این جریان‌ها(وقایع پس از خاتمه جنگ سرد) روابط درون‌دینی و نیز روابط بین‌دینی را سخت تحت تأثیر قرار داد…تا بدان پایه که می‌توان گفت برخی از دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی حتّی در درون اروپا، ثمره همین تحوّلات دینی بود». با همین نگاه، مسائلی درباره روابط دو کلیسای بزرگ کاتولیک و ارتدوکس به عنوان میراث‌داران تمدن‌های روم و بیزانس و همچنین روابط کلیساهای پروتستان و انگلیکن با آنها بیان شده است. البته نباید از یاد برد که چه بسا حجم قابل توجّهی از مطالب موجود در این کتاب، بر خلاف آنچه که در مطالعات ادیان معهود است، در متون رایج در این زمینه قابل پی‌جویی نبوده و بلکه حاصل تجربه میدانی و تحلیل‌های نگارنده بر پایه نشست و برخاست با سران محافل دینی و مذهبی یادشده می‌باشد. توضیح آن که مطالب مطرح شده در این کتاب به لحاظ زمانی، عمدتاً به دهه 90م باز می‌گردد که این دوران درست هم‌زمان با شروع و خاتمه مأموریت استاد مسجدجامعی در واتیکان است. همانگونه که خود چنین نوشته است:
«…دوران مأموریتم در واتیکان دقیقاً در همین ایّام بود. شرایط آن زمان و نیز ویژگی‌های کشور و نظام و سیاست خارجی ما، به همراه علاقه شخصی و زمینه‌های مطالعاتی‌ام ایجاب می‌کرد که با گروه‌های مختلف در ارتباطی مداوم و فعّال و همدلانه باشم و در عمل نیز چنین بود. اگرچه واتیکان مرکز کلیسای کاتولیک است امّا عملاً با تمامی شاخه‌های متعدّد و فراوان مسیحی و شخصیت‌های دینی و علمی آنها رابطه داشتم؛ از کلیساهای کوچک خاورمیانه‌ای و لبنانی گرفته تا کلیساهای موجود در قلمرو اروپای شرقی و شوروی و یوگسلاوی سابق؛ از کلیساهای پروتستان آمریکایی گرفته تا کلیساهای آمریکای لاتینی و آفریقایی…».
همچنین علاوه بر پرداختن به مسائل یاد شده، چکونگی رابطه این مسائل با اسلام و مسلمانان، شباهت‌های تاریخی و تمدّنی مسائل مسیحیت با تاریخ و تمدّن اسلامی و اخلاق و روحیات احساسات مسلمانان و همچنین ملاحظات سیاسی و اجتماعی کلیساهای مسیحی در نزدیک شدن به اسلام و عوامل مؤثّر بر آن مورد توجّه قرار گرفته است. از منظر نگارنده، اهمّیت عینی این مطالب در «اتّخاذ سیاست فعّال دینی» نهفته است که می‌تواند گسترش و تعمیق مناسبات سیاسی کشور را موجب شده و افزایش نفوذ و حضور بین‌المللی را برای کشور به ارمغان آورد. لذا تنظیم رابطه دینی ما با دیگر ادیان و به ویژه مسیحیت در گرو شناخت دقیق و همه‌جانبه از این ادیان بوده که البته چنان که گذشت، این شناخت تنها از رهگذر مسائل کلامی، فلسفی و جدلی حاصل نمی‌گردد.
کتاب «دین و هویت در جهان امروز» در سه فصل و 416 صفحه نگارش یافته که عناوین فصول چنین است:
- فصل اول: دین و هویت
- فصل دوم: دین و تمدن نوین
- فصل سوم: روابط متقابل ادیان و ایدئولوژی‌ها
امید دارم که در آینده نزدیک، معرّفی کامل‌تری از کتاب همراه با نقد و بررسی آن را در همین مجال ارائه نمایم.
