­شخصیّت محمد (ص)، پیامبر رحمت برای جهانیان| حیدر حبّ‌الله

پیامبر اکرم محمدبن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم بزرگترین شخصیت اسلام است، او دارنده ی پیام و مبلغ و پیام رسان خداوند متعال است، او دریچه ای بسوی عالم والا بوده و مسیر ما به سمت وحی الهی است. او کسی است که سنّتش، حجت بوده و سیره و رفتار وی الهام بخش نسل ها و ملّت هاست. او نمادی از نمادهای انسانیت و از بزرگترین شخصیت هایی است که تاریخ را دگرگون ساخته است.

شخصیت این پیامبر بزرگ، در میان دیگر ادیان زمینه ای برای اختلاف نظر قرار گرفته است، و برخی از اوقات افرادی که نبوّت وی را انکار کردند، موضع گیری هایی منفی نیز در مواجهه با آن حضرت داشتند، برخی از آنان، وی را به دروغگویی، حیله گری و تهمت، متهم نمودند در حالی که برخی دیگر(در مقایسه با کسانی که او را به تهمت و کذب متهم کردند)، در مواجهه با پیامش کوتاه آمدند تا این که او را شخصی جلوه دهند که درباره وحی، دچار توهم شده است که صلاح و مصلحت جامعه اش فقط در وحی و پیام الهی است. تا همین دوره ی متاخر که کشمکش ها درباره اسلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، فزونی یافته است. به عنوان مثال کتاب «آیات شیطانی» بازتابی نادرست و ناشایست از چهره ای رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بود تا همین اواخر، آن چیزی که سال 2006 میلادی در قالب کاریکاتورها رخ داد، توهینی به اسلام و مسلمانان بشمار می رود، و جنجال و هیاهویی سهمگین را در اقصی نقاط جهان برانگیخت.

1 ـ نمی خواهم در اینجا با زبانی تند و جدل گونه سخن بگویم، بلکه تنها می خواهم نقدی بر خود داشته باشیم تا فقط به سرزنش دیگری که می بینیم، و واقعا هم مستحق سرزنش است، اکتفا نکنیم. آیا ما درمورد شخصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم کوتاهی نورزیدیم؟ آیا ما در شکل گیری این تصویر تحریف شده سهیم هستیم؟- چه خود آن را احساس کنیم یا نکنیم؟ و وظیفه ی ما در قبال این پیامبر بزرگ چیست؟

تردیدی نداریم که علمای مسلمان درباره ی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، شخصیت، رفتارو حقوق ایشان که همچنان پدیده ای درخشان است کتاب های زیادی نوشته اند، اما سوال اول این است که: آیا علمای مسلمان شخصیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را شخصیتی متعلق به انسانیت به نمایش گذاردند یا ایشان را فردی محدود به جهان اسلام نشان دادند؟

معتقدم این سوال پیش درآمدی خطرناک را به تصویر می کشد، برای مثال قاضی عیاض الیحصبی کتابی را با عنوان «الشفاء بتعریف حقوق المصطفی» نوشته است و البته دیگران نیز چنین کاری کرده اند. اما آیا قاضی عیاض پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را برای ما، شخصی از آنِ مسلمانان به تصویر می کشد و به همین دلیل از حقوق وی برای ما سخن می گوید…؟ آیا او در این مورد فکر کرده است که ایشان را مردی متعلق به بشریت معرفی کند؟ یعنی آیا این ایده در ذهن قاضی عیاض بوده-که ما وی را فقط به عنوان مثال ذکر کردیم- که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را به شخصی که از پیش به او ایمان نداشته ایم مجسّم سازد و ایشان را انسانی بزرگ نشان دهد قبل از این که تصور اعتقادی نسبت به پیامبر در استقبال از رفتار ایشان و رسالتش نقش ایفا کند. شاید بسیاری از ما، یعنی ما مسلمانان، شخصیت پیامبر خدا را تصور کرده ایم، در حالی که او را به دور از جنبه تمدنی اش مجسم کرده باشیم .. تا این که تعمیم دادنش از لحاظ فرهنگی و تمدنی امکان پذیر باشد، از این رو تاکیدی بر جنبه پیامبری در او یافتیم، مثل سخن گفتن از ویژگی های پیامبر، همان کاری را که سیوطی در بخش قابل توجهی از کتاب (الخصائص الکبری) کرده است یا کاری که فقیهان در ابتدای مباحث کتاب النکاح در علم فقه انجام داده اند.

به درستی که که وارد ساختن جنبه تمدنی که عناصر اعتقادی را پشت سر گذاشته است، برای نمایاندن در یک قالب انسانی فراگیر، امروزه در فضای گفت گوی تمدن ها، به یک نیاز ضروری تبدیل شده است، به ناچار مسلمانان و علمای آنها باید این مساله را مد نظر قرار دهند.

2 ـ و هنگامی که در مطالعه ی شخصیت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و تاریخ و سیره ی ایشان از بعد تمدنی به بعد علمی وارد می شویم، مشارکت های تحقیقاتی و پژوهشیِ مهم و چشم گیری که سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را از عیب و نقص اصلاح کند و برای شناخت سره از ناسره تدریس شده باشد، نمی یابیم.

روایتهای تاریخی(فهرست کردن حوادث بر اساس سال ها) یا مانند آن بر کتب سیره، غلبه یافته است و در متونی که از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم سخن گفته بود، به ندرت تأمّل های جدی و عمیق را می یابیم و هم چنین به ندرت می توان ، له یا علیه این متون بر اساس معیار های نقد متن و عرضه داشتن آن بر عقل و حقائق تاریخی و کتاب خدا داوری کرد.

بله، تلاش هایی صورت گرفته است، اما اینها نشان دهنده ی رویکرد حاکم در برخورد با سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نیستند، بعضی اوقات پژوهش هایی فقهی یا فلسفی یا کلامی را که به شخصیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم مربوط است،می یابید، که به مسأله ای به صورت جدی پرداخته است، اما به ندرت کتابی را درباره سیره ی پیامبر و تاریخ می یابیم که با متون تاریخی از دیدگاه فلسفه علم و معیار های آن برخورد کرده باشد و نه بر اساس سخن پردازی و احساسات و هیجانات، و این آن چیزی است که زیست نامه علمی را درباره زندگی پیامبر می طلبد، تا این که این نوع سیره نگاری، فرهنگ حاکم در محافل مسلمانان باشد از تصویری که از شخصیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در اذهانشان مجسم می سازند.

3 ـ اگر وارد فضای تشیع بشویم، خواهیم دید شیعه، متهم به بی توجهی به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم وعدم تألیف مجموعه کتاب هایی در سیره آن حضرت است، به جز کتاب های بسیار کمی که در این زمینه نگاشته شده است. و بخش دیگر تهمت این است که شخصیت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نزد شیعیان در مقایسه با مفهوم امامت، یک مفهوم نهفته و پنهان است و ظهور و بروز آنچنانی ندارد. تا جایی که برخی، به سبب همین مساله، شروع به سخن گفتن از یک انحراف عقیدتی در بین شیعیان کردند.

شاید بعضی اسباب تاریخی –دربرهه ای از روزگار- شیعه را مجبور کرده که بر شخصیت ائمّه ی اطهار علیهم السلام بیش از شخصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلمتمرکز کند، چرا که می خواسته اند که حقانیت مذهبشان را درمقابل سایر مذاهب به اثبات برسانند، چیزی که آنان را ناچار ساخته به مسائل اختلافی بپردازند که بر مفهوم امامت و مستلزمات آن تأکید دارد، همچنانکه فراوانی روایات در دسترس از ائمه، مخصوصا امام باقر و امام صادق علیهما السلام، میزان حضور روایات ائمه علیهم السلام را در مطالعات و تحقیقاتشان متمایز و برجسته ساخته است، آری همه اینها اتهام اعتقادی متوجه شیعه را توجیه نمی کند، اما امروزه مطالبه از شیعه این است که مشارکت در این زمینه برای ردّ شبهه در درجه اول، از بین بردن مجال مغرضان از طرف دیگر و در مرتبه سوم جبران بعضی از نواقص را آغاز کند و به همین دلیل به فعلیت رساندن پژوهش درباره شخصیت رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و تاریخ و متون آن در جامعه ی شیعی در تمامی طیف ها و طبقات و نیز بازیابی مفاهیم مرتبط بدان لازم است، تا اینکه رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم – مانند همیشه ـ هم در خودآگاه وهم در ناخودآگاه ما، در سطح فرد و جماعت و امت و در بحث علمی و حیات روزمره حضور داشته باشد.

بدون شک به وقوع پیوستن یک نهضت شیعی در سطح پژوهش و بررسی زندگانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و هر آنچه که به آن حضرت مرتبط است، ضروری می باشد و همچنین جمع آوری همه میراث شیعه درباره ی شخصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و بازپژوهی و استخراج دوباره آن از نسخه های خطی بایسته است، به منظور ممکن شدن جمع آوری همه ی تحقیقات پراکنده در کتاب های گوناگون دانشمندان شیعه، تا اینکه مشارکت های تاریخی آنان در مطالعه ی شخصیت پیامبر اکرم (ص) را مشخص کند، و اینگونه بینش عمومی نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم دوچندان می گردد و مطالعات درباره ی ایشان رو به فزونی خواهد بود، همانگونه که در سطح مطالعات قرآنی حاصل شده است، به گونه ای که پیشرفت متأخر شیعه در زمینه ی علوم قرآن و تفسیر، پیشرفتی چشمگیر بوده وعملا گسترش حضور متن قرآنی شروع شده است، به گونه ای که فرصت را برای بسیاری از کسانی که شیعه را در طرز تفکرشان درباره قران کریم متهم میکنند، از بین برده است.

4 ـ از رهگذر این مطلب، می بینیم که آنچه که برخی از محققان و نویسندگان غربی را وادار به این ساخت که پنداره ای زشت و منفی را از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به وجود آورند، نبود پژوهشی تام و کامل از آنچه که درباره رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در منابع حدیث اسلامی وارد شده است، بود.

به همین دلیل، این مطلب منجر به سوء استفاده از برخی روایات معیوب منتسب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم درباره اخلاق ایشان و روابط ایشان با همسرانش، با هدف نمایش تصویری تحریف شده از ایشان به جهان شده است و این در حالی است که همه این ها برگرفته از منابع خود مسلمانان است. همانا مساله مزبور، نیاز به پاکسازی کتب حدیثی از خرافه ها، دروغ ها وآنچه که ساختگی بودنش مسلّم است و افشای آن را با همه ی جسارت معرفت شناختی، دوچندان و مضاعف می گرداند، تا اینکه فرد دیگری از این روایات استفاده نادرست و ناشایست نکند.

طبیعتا هنگامی که به مطلب مزبور اشاره می کنیم لازم است این را بدانیم که اقدام ما برای پالایش احادیث از آنچه که بطلانش آشکار است، نه از برای آن است که دیگران را راضی کنیم، بلکه خواسته ما این است که نقد ما بر حدیث و منابع سیره، نقدی علمی و بی طرفانه باشد که ناشی از ترس از دیگران نباشد بلکه هدف ما فقط آگاهی و بصیرت است. بعد از آن ما مسئول دفاع از شخصیتی متعلق به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم خواهیم بود که از لحاظ علمی به اثبات رسیده است. و گرنه ما مجبور نیستیم که خود را برای دفاع از چیز هایی به سختی افکنیم، که از پیش مورد پذیرش پژوهش علمی قانع کننده،چنان که باید، قرار نگرفته است.

همانطور که ما موظف نیستیم، آنگونه که دیگران عمل می کنند، تصویر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را تحریف کنیم به خاطر اینکه شخصیت یک صحابی یا دیگری را درخشان جلوه دهیم یا این که برای بیان شأن و مقام یک امام یا دیگری چهره پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را تحریف شده معرفی کنیم، چرا که هر فردی قدر و منزلت خاص خود را داراست. ولی ضروری است که اختلاف نظرهای مذهبی ما را بر آن ندارد که برای اثبات نظریه مذهب خودمان از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مایه بگذاریم و این چیزی است که با کمال تأسف آن را در روایات مسلمانان در منابع مختلف به صورت شایع و پراکنده مشاهده می کنیم.

5 ـ و بر این اساس، شایسته است تصویری انسانی از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و مکارم اخلاقش و وسعت رحمت و برباری اش و راه و روشش در تعامل با دیگری نمایش داده شود، و آیات صریح قرآنی تصویری از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به ما ارائه داده است که بسیار متفاوت با برخی ازشمایل وصورت هایی بوده که برخی از تصورات ناشی از برخی احادیث ضعیف ارائه نموده اند.

قرآن کریم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم را اینگونه توصیف کرده است (وإنّک لعلی خلق عظیم) «قلم4» و کسی از عرب را نمی یابیم که اخلاق والای پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را انکار کرده باشد، همانطور که پروردگار متعال او را توصیف کرده است: (فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضوا من حولک) «آل عمران 159» و این آیه ای است که رفتار، رحمت، شفقت، رأفت و ادب بلندمرتبه ی ایشان را بیان می دارد.

قطعا تاکید بر قرآن در مطالعه ی سیره ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و خصوصیت های وی، امری بس بایسته است، چرا که قرآن برای ما منبعی قطعی و یقینی است، و این درحالی است که قرآن کریم، متضمن بسیاری از آن حقایقی است که در تدوین سیره نبوی می تواند بسیار مفید باشد، به همین دلیل لازم است که متن قرآن به عنوان یکی از پایه ها و منابع اصلی مطالعه ی سیره ی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم قرار بگیرد، و شایسته است که به کتاب های حدیثی و تاریخی اکتفا نشود، و ویژگی قرآن این است که می تواند معیاری برای سنجش آن کتاب ها و مراجع تاریخی و حدیثیِ مسلمانان قرار بگیرد.

از همین رو، فراخوان به نگارش در رابطه با سیره ی قرآنی رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم مورد تأکید قرار می گیرد، چراکه تصویر برگرفته شده از قرآن نزد مسلمان، از هر حالت دیگری نزدیکتر به یقین است، همانطور که ضروری است در مطالعه ی زندگانی رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم میان عوامل ماندگار و عنصر موقتی که شرایط تاریخی اقتضا می کرده است، تفاوت قائل شویم.

(فبما رحمه من الله لنت لهم ولو کنت فظّا غلیظ القلب لانفضّوا من حولک) «آل عمران 159»

*مترجم: سید حامد حسینی