شرایط ایران در آستانه سفر اول ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ| فاطمه قاضیها

مهم ترین وقایع در این زمان مربوط به سالهایی می شود که ناصرالدین شاه از سفر عتبات برگشت و مجددا به فکر اصلاحات و گرفتن صدراعظم جدید افتاد. بنابراین فردی تجدد طلب و طرفدار اصلاحات به نام میرزا حسین خان مشیرالدوله که در سفر عتبات به شاه رسیدگی بسیار نموده و سبب مسافرت و پذیرایی پادشاه را فراهم کرده بود را به ایران آورد و صدراعظم خود نمود. مشیرالدوله با رسیدن به این مقام اصلاحات زیادی انجام داد. از جمله مشکلات این سالها ماجرای قحطی و گرانی سال ۱۸۷۱م بود که از سخت ترین قحطی در آن سالها بشمار می رفت و صدها هزار نفر کشته برجای گذاشت. سپهسالار به قحطی زدگان کمکهای زیادی کرد و به وضع آشفته آن زمان سر و سامان داد و مجلس اعانه تشکیل داد. وی در این خصوص می گوید : « از سرمایه های شخصی مبلغی داخل در امور صدارت نمودم .چه در اوقات قحطی در میدان مشق انفاق به فقرا شد و چه شبها به خانه های فقرای محتوم فرستادم.» مورد مهم دیگر در آستانه سفر شاه اعطاء امتیاز رویتر بود که با تشویق و توسط سپهسالار صورت گرفت. عقد این قرارداد به منزله واگذاری بیشتر منابع کشور به یک فرد یهودی از اتباع کشور انگلیس بود.. دلیل این اقدام سپهسالار را می توان این گونه توجیه کرد که وی جزء اصلاح طلبانی به شمار می رفت که به هر صورت ممکن خواهان آن بود که ایران را به سمت پیشرفت و ترقی هدایت کند و بیگانگان در ایران منافع پیدا کنند تا علی رغم آن که از استبداد پادشاه کم شود، از حکومت او حمایت شود و این کار را فقط از طریق جذب سرمایه های خارجی در ایران ممکن می دانست . با چنین انگیزه ای بود که این امتیاز را به رویتر واگذار کرد. اعطای امتیاز با سروصدای زیادی در جوامع خارجی و مخالفت هایی در داخل مواجه شد که منجر به برکناری وی گشت. . در غیاب شاه بایستی امنیت پایتخت و کشور تأمین می شد، به این منظور اقداماتی صورت گرفت. امین الدوله در خاطرات خود این گونه اشاره می کند: « به هر نقطه به قدر ضرورت قشون ساخلو تعیین شد. به حکام، دستورالعمل زمان غیبت رفت، فرامین مفصل صادر گردید که در منابر خوانده شد. علمای تهران و ولایات را به انواع مختلف دلجویی کردند که محاسن سفر شاه را به عوام الناس خاطرنشان کنند. معتمدالدوله فرهاد میرزا برای محافظت از پایتخت از سنندج کردستان احضار شد، اردویی نظامی در بیرون دروازه دولت تشکیل شد، شاه با کوکبه و اثاثه قدرت برای تودیع با نظامیان رشید خود به این اردو رفت. صدراعظم فرمان شاه را که به عموم افسران و افراد خطاب شده بود به صدای بلند خواند: «در این فرمان، شاه سفر خود را به اروپا که برای بهبود و تدارک وسایل ترقی قشون از قبیل اسلحه، مهمات و غیره است را به قشون خود اعلام کرد و ترفیع حال افراد و افسران را طبق رویه یک ساله گذشته اعلام کرد. در آینده هم بهبود وضع آنها را بر ذمه خود لازم و حتم شمارد و آنها را به نظم و انضباط توصیه نمود. از اعتمادی که به آنها داشته و پایتخت، اسلحه و مهمات را به اطمینان به آنها سپرده است را یادآور شد. نیابت سلطنت معتمدالدوله ، فرزند عزیز خود «نایب السلطنه» را در کلیه کارها و نیابت ناصر الملک را در کارهای قشونی بدانها اعلام کرد. از دیگر مقدماتی که برای سفر اول فرنگ از سوی صدراعظم تدارک دیده شد ،برخی از آموزش ها به شاه و هیأت همراه او بود، به هر حال باید این نکته را از یاد نبرد که تفاوت های فرهنگی بین ایران و آن کشورها وجود داشته است که یک نمونه آن آموزش نحوه استفاده از قاشق و چنگال به این اشخاص بود. گفته کارلاسرنا در این خصوص جالب می نماید: « این کار در ایران مرسوم نبوده ، البته بد هم به حساب نمی آمده، پس صدراعظم مهمانی هایی ترتیب داد و شخصا تعلیم شیوه غذا خوری را به همراهان شاه بر عهده گرفت. یک هفته طول کشید تا اینکه درباریان یاد گرفتند و شاه هم برای استفاده از این درس از سوراخ کوچکی که در پرده ایجاد کرده بودند، شاگردان را هنگام تمرین و عمل نگاه می کرد. این موارد برای زنان اندرونی هم تازگی داشت.».
منبع : دکتر مهدی گلجان ، بررسی تطبیقی سفرنامه های ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ.تهران، ۱۳۹۱ ، بنیاد اندیشه اسلامی، صص ۳۵ و ۳۴