بخوانید، بارها و بارها بخوانید
مهمیترا عباس‌زاده
گادامر برای فهم هر یک از ما نسبت به شعر ارزش قائل است. هیچ روش و اسلوب علمی نمی‌تواند ادعا کند که تمام چیزهایی که یک متن می‌خواهد بگوید را میفهمد. بنابراین، برای فهم شعرهای دشوار راهی جز خوب خواندن خود شعر نیست. «بخوانید، بارها و بارها بخوانید، سپس فهم به دست خواهد آمد.»
به تازگی، یکی از مهم‌ترین آثار هانس گئورگ گادامر، از فیلسوفان بنام آلمانی که وجه عملی هرمنوتیک فلسفی او را نشان می‌دهد، توسط انتشارات مولی منتشر شده است. در این کتاب که شرحی است بر بخش یکم از کتاب ششبخشی مجموعه شعر «بلور تنفس» پاول سلان، 21 شعر دشوار، پیچیده و هرمسی او بدون استناد به هیچ فرهنگنامهای شرح داده شده است. یکی از مشکلات مهم خوانندگان شعرهای پیچیده، دستیابی به یک فهم است. اساسا در درجه اول مهم نیست که فهم ما تا چه اندازه درست است یا نه و این یک تلاش بیهوده است که مولف یا شاعر به عنوان معیار درستی فهم درنظر گرفته شود. گادامر، همانطورکه در کتاب ارزشمند خود «حقیقت و روش» توضیح می‌دهد، اساس فهم را بر نیت متن استوار می‌کند نه بر نیت مولف. به عبارتی دیگر، آنچه در فهم شعر اهمیت دارد این است که بفهمیم متن چه می‌خواهد بگوید، نه آنکه مولف چه می‌خواسته بگوید. تلاش مهم گادامر این است که در زمانی که ما یک متن را نمیفهمیم، چگونه باید با آن برخورد کنیم. آیا باید به دنبال جمع‌آوری اطلاعات در مورد زندگی خصوصی یا خصوصیات شخصی مولف باشیم. چه کسی تعیین می‌کند معنای شعر چیست و آیا اساسا کسی حق دارد اطلاعاتی را برای خوانندگان شعر توضیح دهد و آنان را از سردرگمی دربیاورد؟
ما همواره در شعر غنایی با واژگانی مانند «من» و «تو» مواجه میشویم. چه کسی میداند که این من و تو کیست. آیا همیشه این من به معنای منِ شاعر است و یک منِ شخصی است. آیا این تو همواره به یک تویی که در رابطه با شاعر است اطلاق می‌شود. گادامر در کتاب «من کیستم و تو کیستی» پاسخهای قانعکنندهای برای مخاطبان شعر – به عنوان یکی از متون همواره پیچیده – ارایه می‌دهد. مادامی که مجوز استفاده از اطلاعات بیرون از شعر (مانند زندگی خصوصی، علایق شاعر، رخدادهای تاریخی) از خود شعر صادر نشود، ما مجاز نیستیم که گوشهای خود را نسبت به کلمات درون شعر سنگین کنیم. تمام آن چیزی که بهظاهر پیچیده مینماید، تنها کوشش خواننده را میطلبد که با پیگیری روابط بین کلمات بتواند به یک حقیقت شدنی یا یک فهم نسبی دست یابد.
گادامر برای فهم هر یک از ما نسبت به شعر ارزش قائل است. هیچ روش و اسلوب علمی نمی‌تواند ادعا کند که تمام چیزهایی که یک متن می‌خواهد بگوید را میفهمد. بنابراین، برای فهم شعرهای دشوار راهی جز خوب خواندن خود شعر نداریم. «بخوانید، بارها و بارها بخوانید، سپس فهم به دست خواهد آمد.»
البته گادامر منکر استفاده از فرهنگنامه یا اطلاعات خاص نیست، بهویژه در مواردی که اقتضای متن باشد و بتواند یک جهتدهی درست برای فهمنده یا خواننده تعیین کند. ما شاهد هستیم که خود گادامر در فهم شعر سلان دچار اشتباه می‌شود و دلیل آن را هم ناآگاهی از برخی واژگان تخصصی به‌کاررفته در شعر قلمداد می‌کند.
«کتاب من کیستم و تو کیستی» به درستی از سوی هایدگر، جلد دوم کتاب «حقیقت و روش» نام گرفته است، به این دلیل که ما به‌طور عملی می‌توانیم به ارزیابی ادعاهای گادامر در مورد حقیقت‌مند بودن هنر و چگونگی فهم شعر با کمترین استفاده از ابزارهای علمی و روش‌شناسانه بپردازیم.
در سوی مقابل، گادامر تلاش تفسیری خود را متوجه شاعری می‌کند که یکی از چهره‌های درخشان شعر معاصر آلمان، بهویژه پس از جنگ جهانی دوم است. پاول سلان (1970-1920) که به مدت 18 ماه در یکی از اردوگاه‌های کار اجباری اسیر بوده و والدین خود را در طول سلطه رژیم نازیسم از دست داده، به عنوان نماینده شعر پس از آشوویتس لقب گرفته است. شعر مشهور «فوگ مرگ» او در مدارس آلمان تدریس می‌شود و با وجود اینکه زاده شهر چرنوویتس از توابع رومانی بود، زبان آلمانی را به عنوان زبان شعر خود برگزید و برنده دو جایزه مهم شعر آلمان (جایزه برمن 1958 و جایزه بوشنر 1960) شد. اشعار او پس از ریلکه، به عنوان دشوارترین شعر معاصر آلمان شناخته می‌شوند و آدورنو وی را هرمسیترین شاعر معاصر آلمان لقب می‌دهد. آنچه شعر او را غنی و متفاوت میسازد، تکیه بر منابع دینی (تورات)، عرفان یهودی (قبالا) و رخدادهای تاریخی، بهویژه 20 ژانویه 1942 است. او بر زیست و تجربه شاعرانه تاکید زیادی دارد و شعری که سعی در کتمان واقعیت داشته باشد را ناموجود مینامد. «تنها دستهای حقیقی شعرهای حقیقی مینویسند.» او در طول دوران شاعری خود مدام در جست‌وجوی واقعیت و زخم واقعیت بود.
اما تلاش گادامر برای فهم سلان، به کتاب «من کیستم و تو کیستی» بسنده نمی‌شود و او در طول عمر پربار خود دو مقاله دیگر نیز در مورد پاول سلان در سال‌های 1975 و 1991 منتشر می‌کند. او در مقاله نخست به شرح یکی از مسالهسازترین شعرهای سلان میپردازد و در مقاله دوم بر نحوه درست خواندن شعر و ارتباط آن با فهم تاکید می‌کند. کتاب «من کیستم و تو کیستی: شرحی بر مجموعه شعر بلور تنفس پاول سلان و دو مقاله دیگر» به ترجمه مازیار چابک از زبان آلمانی در 520 نسخه به قیمت 90 هزار تومان به صورت جلد سخت (گالینگور) توسط انتشارات مولی در شهریور 1400 منتشر شده است.
منبع: روزنامه اعتماد
