چگونه مکتب نیاوران به قدرت رسید؟

به گزارش خبرگزاری فارس، رضا صالحی امیری رئیس کتابخانه ملی ایران در گفت‌وگویی با اشاره به برگزاری اولین همایش ملی اعتدال در سالگرد انتخابات 24 خرداد، در خصوص ضرورت تشکیل این همایش اظهار داشت: پس از پیروزی انقلاب چهار دوره گفتمانی را گذرانده‌ایم، هر دولتی نیز گفتمان مشخص و منحصری داشته است.

 

صالحی امیری با بیان اینکه دولت اول، گفتمان ارزش ها را تعقیب می‌کرد و در دوره جنگ این گفتمان که در واقع گفتمان ارزش و مقاومت بود مهمترین صدایی بود که شنیده می‌شد، افزود: دولت مهندس موسوی این گفتمان را تبیین می‌کرد و این دوره در زمان حیات حضرت امام(ره) بود که به لحاظ جامعه‌شناختی تنها دوره‌ای است که یک انطباق میان ارزش‌های رسمی و غیررسمی وجود دارد.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران، دوره دوم را دوره سازندگی عنوان کرد و با تأکید بر اینکه این دوره عمدتاً ناظر بر سامان دادن به مسائل بعد از جنگ بود، در پاسخ به این سوال که سازندگی از ابتدا یک گفتمان بود یا خیر؟ تصریح کرد: به گفتمان تبدیل شد، پدیده‌ای که فراتر از یک خط‌مشی، یک نگرش و یا یک رویکرد ظاهر شود گفتمان است.

 

وی با بیان اینکه سازندگی نیز پدیده‌ای فراتر از یک خط‌مشی و رویکرد بود، ادامه داد: وقتی از گفتمان صحبت می‌کنیم، از جامع بودن پدیده‌ای سخن می‌گوییم، هر گفتمان در حقیقت پاسخی به نیازها و مطالبات یک جامعه است.

 

صالحی امیری در تعریف خود از گفتمان اظهار داشت: پدیده‌ای که فراتر از یک خط‌مشی، یک نگرش و یا یک رویکرد ظاهر شود، گفتمان است؛ سازندگی نیز پدیده‌ای فراتر از یک خط‌مشی و رویکرد بود و وقتی از گفتمان صحبت می‌کنیم در واقع از جامع بودن یک «پدیده» صحیت می‌کنیم.

 

معاون فرهنگی ستاد روحانی در انتخابات با تأکید بر اینکه گفتمان باید پاسخگوی یک نیاز در هر دوره‌ای باشد و اجماع ملی را با خود همراه داشته باشد، ادامه داد: گفتمان باید قابلیت تحقق داشته و نسبت به مسائل اساسی زمان خود پاسخگو باشد، دیگران نیز باید باور داشته باشند گفتمانی که مطرح شده است می‌تواند گفتمان غالب باشد، لذا سازندگی مشمول این تعاریف بود.

 

وی در پاسخ به اینکه دو گفتمان دیگر چه بود؟ یادآور شد: گفتمان اصلاحات، گفتمان سومی بود که در جامعه بعد از انقلاب ما و با حضور آقای خاتمی در ریاست جمهوری همه‌گیر شد، در دوره چهارم نیز گفتمان عدالت توسط آقای احمدی‌نژاد مطرح شد، این گفتمان تحقق عینی پیدا نکرد ولی طرح آن به صورت ادبیات اجتماعی به کار گرفته شد.

 

صالحی امیری گفتمان پنجم را گفتمان اعتدال دانست و گفت: این گفتمان از یک سال پیش با ریاست‌جمهوری آقای روحانی امکان بروز پیدا کرد و این گفتمان نیاز امروز و ضرورت فرداست.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران در پاسخ به این سؤال که برخی معتقدند اعتدال گفتمان نیست، آیا این گفتمان تعریف مشخصی دارد؟ گفت: هر گفتمانی باید تعریف مشخصی داشته باشد، مبانی فلسفی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و دینی هر گفتمانی باید مشخص باشد تا دیگران بدانند در چه چارچوبی با این گفتمان ارتباط برقرار می‌کنند.

 

وی ادامه داد: تجربه تاریخی نشان می‌دهد که معمولاً پس از حضور و ظهور هر گفتمانی در عرصه قدرت، برخی می‌آیند نظریه فلسفی آن را تبیین می‌کنند، گفتمان اعتدال یک ریشه و تبار تاریخی در ایران دارد، به علاوه آنکه این گفتمان بعد از انقلاب نیز یک روند سیاسی را در مقابل دو جریان چپ و راست دنبال می‌کرد، همیشه جریان سومی وجود داشت بین اصولگرایان و اصلاح‌طلبان مطرح بود.

 

صالحی امیری در پاسخ به این سؤال که در واقع این همان جریان سومی است که از سوی آقای هاشمی مطرح بود؟ گفت: بله، آقای هاشمی مهمترین چهره این جریان است، همیشه از ایشان نام می‌بردند که نه اصلاح‌[لب و نه اصولگراست؛ در عین حال افراد معتدل هر دو جریان با ایشان تعامل داشتند، لذا این جریان به لحاظ تبار در جامعه حضور داشت.

 

عضو سابق مرکز تحقیقات استراتژیک با بیان اینکه در فضای دینی بخشی از روحانیت و در فضای سیاسی مشی برخی از سیاستمداران بود، خاطرنشان کرد: در فضای اقتصادی نیز برخی از اقتصاددانان در فضای اجتماعی و فرهنگی نیز بودند، کسانی که برخی به آن اعتقاد داشتند و این جریان بروز و ظهور داشت. در حال حاضر نیز این جریان به یک قدرت رسمی در سطح کشور تبدیل شده و ما نیازمند تدوین و تبیین توضیح این گفتمان هستیم که دیگران بدانند در چه چارچوبی آن را مورد ارزیابی قرار دهند.

 

وی در پاسخ به این سؤال که آیا هنوز تعریفی از این گفتمان به دست نیامده است توضیح داد: درست نیست که بگوییم تعریفی نداریم، این مبانی و مفاهیم عمدتاً در فضای شفاهی زیست می‌کنند، ما می‌خواهیم آن را در فضای مکتوب و مستند نیز ببریم تا بتوانیم چارچوب و مرزهای آن را مشخص کنیم.

 

همایش ملی اعتدال به دنبال مکتوب کردن این نظریه است

صالحی امیری درباره اینکه آیا همایش ملی اعتدال به دنبال مکتوب کردن این نظریه است؟ تصریح کرد: همینطور است، ضمن آنکه مرز این گفتمان را با گفتمان‌های دیگر مشخص کنیم، اینکه مرزبندها کجاست، تعریف ما از عدالت چیست و تعریف قبل از عدالت چه بود؛ از این منظر ما به دنبال تدوین و تبیین این بحث هستیم.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران با بیان اینکه هدف دوم ما این است که مسأله گفتمان اعتدال باید به یک دغدغه عمومی در عرصه نخبگان تبدیل شود، افزود: ما نیاز داریم که بگوییم نخبگان در این عرصه چه فکر می‌کنند و چگونه تحلیل می‌کنند، برای اینکه ما از نگاه نخبگان جمع‌بندی داشته باشیم نیازمند یک واکاوی در عرصه دانشگاه و صاحبان قلم هستیم، لذا باید از آنها کمک بخواهیم که بیایند و نگرش خود را نسبت به این گفتمان تحلیل کنند، از این رو این کار آغاز شده است.

 

توضیح شکل‌گیری «مکتب نیاوران»

وی در پاسخ به این سؤال که آیا دولت تعریفی از این گفتمان دارد که در حوزه‌های مختلف در چه مسیری حرکت کند، توضیح داد: یک واقعیت عینی وجود دارد، ما در هشت سال گذشته در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام یک تیم بودیم که با آقای روحانی همکاری داشتیم و لیدر این جریان نیز آقای روحانی بود؛ در این هشت سال بحث و جدل و گفت‌وگوی متعددی در خصوص اینکه اعتدال چیست و در عرصه قدرت و دولت باید چه مشی‌ای داشته باشد انجام شد.

 

صالحی امیری با اشاره به تدوین تحلیل‌‌ها و کتب بسیار در حوزه سیاست خارجی و حوزه فرهنگی و اجتماعی تصریح کرد: ما آن را «مکتب نیاوران» نامگذاری کردیم، اینها چارچوب فکری مکتب نیاوران بود، بنابراین اگر بخواهیم بگوییم تبار گفتمان اعتدال از کجاست، من می‌گویم این گفتمان یک تبار تاریخی در فرایند تحولات فکری جامعه ایران و یک تباری نیز پس از انقلاب دارد که نماد آن را در آقای هاشمی و طیف گسترده‌ای از روحانیت می‌توان دید.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران درباره اینکه آیا در مکتب نیاوران شما برای همه حوزه ها برنامه‌ریزی داشتید، گفت: تقریباً؛ مثلاً آنجا سمیناری در حوزه بین‌الملل برگزار شد، این تفکر اصل تعامل با دنیا را به عنوان یک استراتژی قطعی پذیرفته و معتقد بود مسایل بین‌المللی در سایه تعامل حل خواهد شد نه تنازع، در حوزه اجتماعی نیز به شناخت جدی آسیب‌های اجتماعی و ارائه الگوهای علمی و در عین حال پایدار فکر می‌کرد و الان هم همین‌گونه در حال اجراست.

 

در حوزه فرهنگی به یک نگرش متعادل عقلانی نه جزمیت و نه سکولاریسم باور داشت؛ نه تحجر و نه جزمیت کور و نه سکولاریسم بلکه روشنگری دینی منطبق با عقلانیت باور داشت و آن را تبلیغ می‌کرد.در نگرش فرهنگی، رویکرد «باورها» را باید به جای «بایدها» تبلیغ می‌کرد و برای ایجاد باور جامعه و بالا بردن سطح آگاهی به جای رویکرد اجتماعی تلاش می‌شد.»

 

وی با بیان اینکه در حال حاضر نیز در حوزه فرهنگی دولت این مسیر را دنبال می‌کند، تأکید کرد: بنابراین آنچه در کتب نیاوران در مباحث فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بحث می‌شد الان در سطح قدرت در حال اجراست و ما امروز می‌خواهیم آن بحث‌ها را تنقیح کنیم و بگوییم الان که دولت مستقر است چگونه می‌اندیشد.

 

صالحی امیری در پاسخ به این سؤال که مگر این کار قبلاً صورت نگرفته است؟ یادآور شد: این کار خارج از بحث گذشته نیست بلکه مکمل آن است، ما امروز شفاف‌تر از گذشته و با صراحت می‌گوییم که در عرصه سیاست خارجی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی چگونه می‌اندیشیم، در عین حال ما به نظام سیاستگذاری می‌اندیشیم.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران ادامه داد: هر سیستمی برای سیاستگذاری نیاز به مبانی دارد، یکی از اهدافی که در این همایش دنبال می‌کنیم این است که مجموعه یافته‌ها را به سیاست تبدیل کرده و به دستگاه اجرایی بدهیم تا نهادهای اجرایی نیز منابع مدونی از این مجموعه داشته باشند. یک گروه دیگر باید بر روی این منابع کار جدی انجام دهند که آنها به سیاست در عرصه خارجی، فرهنگی و اقتصادی تبدیل شود.

 

وی درباره اینکه آیا شما به دنبال این هستید که نظریات علمی را کاربردی کنید؟ اظهار داشت: همین طور است، سیاست باید به برنامه تبدیل شود، این یکی از اهداف ماست، در حال حاضر برداشت‌ها از مفهوم اعتدال متفاوت و بعضاً متعارض است؛ این باید به یک رویکرد انسجامی تبدیل شود و همه مدیران یک تفسیر واحد از اعتدال و سیاست اعتدال در حوزه خودشان داشته باشند.

 

هدف ما تبدیل موضوع اعتدال به یک دغدغه عمومی است

صالحی امیری هدف بعدی را تبدیل موضوع اعتدال به یک دغدغه عمومی عنوان کرد و یادآور شد: جامعه باید درگیر آن باشد و احساس کند اعتدال نیاز امروز و ضرورتی برای فرداست، امروز ما دیگر نمی‌توانیم رویکرد افراطی دولت نهم و دهم را داشته باشیم تا کشور را به جای دیگری ببرد تا هم در سیاست خارجی به بن‌بست برسیم و هم در سیاست داخلی.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران تأکید کرد: از طرف دیگر ما نمی‌توانیم کشور را به سمتی هدایت کنیم که هر روز با مناقشه و اغتشاش همراه باشد بلکه باید کشور با ثبات و آرامش باشد چرا که جامعه به رفاه و نشاط و امید و فردا نیاز دارد، از این رو دولت باید بستر آن را فراهم کند بنابراین هیچ کس نمی‌تواند در جامعه ایران بگوید آنچه من فکر می‌کنم مطلق است و همه باید از آن تبعیت کنند.

 

وی با بیان اینکه دولت باید با نگاه به همه اینها دست به یک سیاست‌ورزی بزند خاطرنشان کرد: هم به لحاظ عقلانی هم به لحاظ مصلحت‌گرایانه باید بگویم راهی جز این نیست؛ نیاز به ثبات یک نیاز قطعی در جامعه است و ما در سه دهه گذشته به اندازه کافی به کشور و مردم تنش وارد کرده‌ایم و کشور نیاز به یک ثبات دارد، لذا هم مصلحت جامعه در این است و هم عقل حکم می‌کند که دولت همه این تنوع‌های فکری را نمایندگی کند. بنابراین اگر دولت می‌خواهد این کار را انجام دهد نباید به دنبال ایجاد تنش باشد چرا که تفکر اعتدالی چتری است که همه تنوع‌ها را در ذیل خود قرار می‌دهد.

 

صالحی امیری درباره اینکه آیا می‌توان گفتمان اعتدال را مخرج مشترک چهار گفتمان قبل از آن دانست؟ توضیح داد: به نظرم گفتمان اعتدال تکامل‌یافته گفتمان قبلی است؛ در عین حال که وجود مثبت گفتمان‌های قبلی را با خود همراه می‌کند وجوه منفی آن را ندارد.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران با بیان اینکه روند تحولات جامعه ایران طی سه دهه گذشته شرایط جدیدی را ترسیم کرده و در این شرایط گفتمان اعتدال براساس یک نیاز اجتماعی زایش پیدا کرده است، افزود: گفتمان اعتدال، دیکته‌شده از بالا نیست بلکه این گفتمان یک نیاز را تعریف کرده و پاسخ می‌دهد.

 

وی با ذکر مثالی ادامه داد: در بحث ارزش‌ها گفتمان اعتدال به صورت جدی معتقد است جامعه ما یک جامعه دینی است و خاستگاه مردم هم دینی است؛ در واقع جامعه به شدت روی مبانی دینی حساسیت دارد، از این رو گفتمان اعتدال معتقد است هر نوع سیاستگذاری و سیاست‌ورزی باید مبتنی بر ارزش ها باشد.

 

صالحی امیری با بیان اینکه در عرصه سازندگی، گفتمان اعتدال بر این باور است که توسعه یک موتور محرکه جامعه برای رسیدن به قله‌های پیشرفت است، گفت:‌ بنابراین توسعه به عنوان یک هدف بنیادین در اعتدال مطرح است، اما توسعه باید با عدالت همراه باشد.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران در پاسخ به این سؤال که آیا این کار امکان‌پذیر است، گفت: بله، گفتمان اعتدال در بحث ارزش‌ها معتقد است که ارزش به معنی تعصب و تحجر نیست بلکه ارزش ها در چارچوب نظام دینی و عقلانی ما هستند.

 

وی ادامه داد: در حوزه اصطلاحات نیز مشارکت‌جویی، افزایش سرمایه اجتماعی و تلاش برای ساماندهی اجتماعی که از ایده های بنیادین اصلاحات بود، جزو باورهای گفتمان اعتدال است؛ در بحث عدالت نیز این گفتمان باور دارد که عدالت به معنای توزیع متوازن و عادلانه قدرت، ثروت و منزلت در جامعه است که این دولت به شدت به آن وفادار و معتقد است که عدالت حیات جامعه را تضمین می‌کند، اما نه به معنای شعاری رمانتیک بلکه به معنای واقعی.

 

صالحی امیری با بیان اینکه عدالت به معنای توزیع مساوی نیست، خاطرنشان کرد: عدالت به معنای توازن است یعنی درک واقعیت‌ها و اقتضائات بنابراین گفتمان اعتدال از این منظر فرا گفتمان محسوب می‌شود.

 

معاون فرهنگی ستاد روحانی در انتخابات با بیان اینکه گفتمان اعتدال ایده‌های جدیدی را همراه دارد و نکات مثبت گفتمان های دیگر را حمل می‌کند، گفت: این چیزی است که ما از اعتدال تعریف می‌کنیم.

 

وی مسأله بعدی را نقطه شکل‌گیری اعتدال در عرصه قدرت ملی عنوان کرد و گفت: در دولت گذشته، تلاشی جدی و سامانه یافته‌ای انجام شد برای اینکه بتوانند قاعده قدرت پوتین ـ مدودف را اجرا کنند ولی پاسخ نمی‌گیرند. از طریق دیگری برای بازسازی آن جریان تلاش می‌کنند و آن را با تغییرات لسانی و ظاهری در ادبیات گذشته آغاز می‌کنند تا همچنان قدرت را دراختیار داشته باشند اما گفتمان خود را تغییر نمی‌دهند، لذا جامعه دوباره آن را پس می‌زند.

 

صالحی امیری تأکید کرد: این نشان می‌دهد اعتدال ضمن آنکه پدیده عقلانی است، یک نیاز نیز محسوب می‌شود و دکتر روحانی به این نیاز پاسخ داد و چون نیازی فراگیر است پاسخ به آن نیز فراگیر است، از این رو برداشت من این است که گفتمان اعتدال تداوم تاریخی خواهد داشت، منهای اینکه در قدرت باشد یا خیر و به همین علت معتقدم این گفتمان نیاز امروز و ضرورت فرداست.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران درباره وجوه منفی چهار گفتمان سابق نیز که گفتمان اعتدال به آن سمت حرکت نخواهد کرد، گفت: در گفتمان ارزش ها ما شاهد تصلب‌گرایی بودیم و این آفت بزرگی بود، عده‌ای با طرح روبناها ارزش‌های بنیادین را فراموش کردند و ریشه‌های ارزشها به نظر ما معرفتی است و سپس مناسکی.

 

وی ادامه داد: تجلی عینی این بحث من به فرمان انحلال گزینش به فرمان حضرت امام(ره) باز می‌گردد و دلیل آن نیز این بود که «گزینش» وارد روبناها شده بود لذا امام وارد شده و مرزها را روشن کردند.

 

صالحی امیری خاطرنشان کرد: «مناسک» آن چنان حاکم شده بود که ملاک شرکت در نماز جمعه و غیر نماز جمعه بود، ملاک چهره ظاهری بود نه باطنی.

 

شکاف طبقاتی، آسیب‌های اجتماعی و چالش‌های فرهنگی در دوره سازندگی شکل گرفت

صالحی امیری با اشاره به تبلیغ تصلب‌گرایی و تأکید برخی مبنی بر جمع‌آوری بساط نوروز یادآور شد: آنها می‌گفتند ما با فرهنگ و تمدن قبل از اسلام این سرزمین کاری نداریم، ولی پاسخ نگرفتند؛ در دوران سازندگی نیز به عرصه فرهنگی و اجتماعی بی‌توجهی شد؛ اگر چه توسعه و سازندگی یک نیاز قطعی روز بود، اما به پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن فکر نکردند، از این رو شکاف طبقاتی، آسیب‌های اجتماعی و چالش‌های فرهنگی در آن دوره شکل گرفته بود، لذا ما نیازمند آن بودیم که با برنامه‌ریزی قوی‌تری وارد این فضا شویم.

 

رئیس کتابخانه ملی ایران ادامه داد: در دوره سوم مهمترین چالش عبور عده‌ای از مدعیان اصلاحات از مرزهای اصلاحات بود، آنها به ساختارشکنی روی آوردند، اصلاحات دو تعریف داشت، تعریف اول که واضع آن آقای خاتمی بود به تغییرات تدریجی در چارچوب نظام سیاسی و در درون نظام فکر می کرد و به یک پارلمانتاریستی مبتنی بر قانون می‌اندیشید.

 

وی گفت: اما جریانی در اصلاحات شکل گرفته بود که تعریف دومی از اصلاحات ارائه می‌داد، آنها به ساختارشکنی وضع موجود و تغییرات بنیادین و ایجاد یک ساختار جدید فکر می‌کردند و بزرگترین ضربه را به اصلاحات زدند؛ یک جریان افراطی به دنبال یک انقلاب نانوشته به نام اصلاحات بود در حالی که آقای خاتمی و همراهان او به حرکت اصلاحات در مرزهای قانونی می‌اندیشیدند. جامعه نیز به تفکر دوم واکنش منفی داشت در عمل هم دیدیم که جواب آنها غلط بود.

»هر تغییر و تحولی در جامعه ایران باید در چارچوب‌های قانون و نظام رسمی کشور باشد، این ساختار میراث‌دار اندیشه‌های امام(ره) است و ما نمی‌توانیم خارج از مرزها شعار و یا ایده‌هایی را مطرح کنیم؛ در دوره آقای احمدی‌نژاد عدالت صرفاً یک شعار و فاقد چارچوب عملیاتی مشخص بود، عمدتاً در شهرها و در سخنرانی ها مطرح می‌شد و هیچ برنامه مدونی برای تحقق آن در دولت آقای احمدی‌نژاد ندیدیم. مهمترین ایده آنها نیز هدفمندی یارانه‌ها بود که در عمل به بن‌بست رسید«.

صالحی امیری در پاسخ به سؤالی مبنی بر چرایی عهده‌دار شدن برگزاری همایش ملی اعتدال تصریح کرد: من به دلیل دغدغه‌هایی که نسبت به این بحث دارم و به لحاظ گذشته تاریخی به این تجربه رسیده‌ام وقتی چارچوب گفتمانی تعریف نشود عملاً دچار چالش خواهد شد به همین دلیل انگیزه داشتم به عنوان فردی که در این مسیر حرکت کردم همکاران و اساتید دانشگاه را تشویق کنم که جمعاً وارد این فضا شویم و ابعاد و اضلاع گفتمان اعتدال را تبیین کنیم تا قضاوت دیگران نسبت به این گفتمان مبتنی بر یک نظام مستند و مکتوب باشد.

 

وی افزود: ضعفی که در دوره‌های گذشته داشتیم این بود که برای اینکه گفتمان عدالت را بشناسیم، نمی‌دانستیم عرض و طول آن کجاست و هیچ چیزی از دولت گذشته به دانشگاهیان داده نشد تا دولت را با آن ارزیابی کنند، لذا این کار دو حسن بزرگ دارد؛ اول آنکه به دولت در جهت سیاستگذاری کمک می‌کند و دوم به دیگرانی که می‌خواهند دولت را نقد کنند کمک خواهد کرد تا مبانی این گفتمان را بشناسند و درباره آن نظر دهند.
صالحی امیری، رئیس کتابخانه ملی ایران، درباره برگزاری اولین همایش ملی اعتدال در ۲۴ خرداد و شکل گیری «مکتب نیاوران» به عنوان خاستگاه گفتمان اعتدال توضیح داد.