تخریب بناهای تاریخی شیراز به بهانه پروژه بین‌الحرمین
دوازده سال از آغاز عملیات خاکبرداری پروژه بین الحرمین شیراز می‌گذرد و مرحله اول و دوم این پروژه در سال جاری و فاز نهایی در شهریور سال آینده آماده بهره برداری می‌شود. رضا سلیمان نوری، فعال در زمینه گردشگری، در گزارشی به واکنش‌های مختلف درباره این تخریب میراثی کشور پرداخته است.
سریال تخرب بافت‌های تاریخی کلان‌شهرهای کشور طی یکی دو ماه اخیر حول محور شهر شیراز و بافت تاریخی آن ادامه پیدا کرده است. بافتی که هرچند نخستین حمله‌ها بدان تقریباً از هم زمان با نخستین تخریب‌های عمده پس از انقلاب بافت تاریخی مشهد صورت گرفته است اما دو عامل مهم نداشتن برنامه و طرح مشخص و کامل به مانند طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی یا تاش در مشهد و یک دست نبودن مدیریت این حرکت بازهم به مانند وجود شرکتی چون مسکن سازان ثامن در مشهد باعث شده تا به سرعت نمونه خراسانی خود پیش نرود و در طول روزگار تقریباً 20 ساله گذشته با نوسان همراه باشد؛ نوسانی که صدالبته حتی تکان‌های کمتر از یک ریشتر آن هم نوعی ضربه زدن به هویت شهر شیراز است که همگان آن را علاوه بر دو حرم شاهچراغ و میرعلاالدین حسین به معماری و بافت تاریخی آن می‌شناسند؛ بافت تاریخی که بزرگترین کلنی خانه‌های ثبتی کشور یعنی بیش از 200 خانه ثبت ملی شده در آن قرار گرفته است. و شاید درست به همین دلیل باشد که چراغ سبز شخصیت نخست حوزه میراث فرهنگی کشور یعنی عزت الله ضرغامی در سفر به فارس درباره امکان بازنگری در شرایط ثبت برخی از این 200 خانه ارزشمند بافت تاریخی شیراز باعث شده تا گردانندگان پروژه بین الحرمین شیراز به تکاپو افتاده و باردیگر تلاش خود برای تحقق پروژه خویش را با رایزنی‌های گسترده شروع کنند؛ حرکتی که البته واکنش گسترده فعالان جامعه‌های تخصصی میراث و دلسوزان این حوزه در سطح کشور را در پی داشته است تا جایی که علاوه بر اهالی رسانه و دوستداران میراث فرهنگی شیراز جمعی از چهره‌های برجسته دانشگاهی و حتی برخی نمایندگان مجلس هم پای کار آمده و خواستار جلوگیری از اجرایی شدن فاز جدید تخریب بافت تاریخی شیراز شده‌اند.
نامه‌ای خطاب به رئیس جمهور
این فعالان فرهنگی برای رساندن سریع صدای خود درباره لزوم توقف هرگونه اقدام تخریبی در بافت تاریخی شیراز به مسئولان بهترین و سریعترین راه حل را نوشتن نامه‌ای سرگشاده خطاب به نفر نخست اجرایی کشور یعنی رئیس جمهور دیدند. نامه‌ای که در آن تاکید شده که هرگونه تصمیم گیری درباره این بافت ارزشمند تاریخی فرهنگی معنوی بدان دلیل که ارزشی ملی و بین‌المللی دارد باید با مشارکت عموم دلسوزان و متخصصان با نظارت دستگاه‌های مسئول در سطح ملی و نه تنها در سطح شهر شیراز یا استان فارس صورت گیرد.
نویسندگان این نامه که در بین آنان تعداد زیادی از فعالان مدنی شهرهای شیراز، تهران و مشهد دیده می‌شوند، در بخشی از آن با توجه به وجود سابقه تولیت آستان قدس رضوی در کارنامه رییسی، گریزی به اجرای طرحی مشابه در مشهد زده و خطاب به رییس جمهور آورده‌اند: «حضرتعالی براین نکته استحضار داشته و واقفید که خطاهای تصمیم‌گیران و متولیان ملی و محلی در طول سه دهه گذشته چه بر سر بافت پیرامون حرم مطهر رضوی آورده بود و چگونه باعث شد جریان اصیل زیارت جای خود را به جریان سوداگری زمین و تراکم فروشی بدهد. همچنین در چند سال گذشته در جریان تلاش‌های علمی و مجاهدت‌های مدیریتی شکل گرفته به منظور تغییر رویکرد و تدوین طرح جدید بافت حریم رضوی هستید. در شیراز ۱۴۰۰، از بافت پیرامونی حرم مطهر حضرت احمد بن موسی (ع) و حضرت سیدعلاء الدین حسین (ع)، همان صدایی برخاسته که از مشهد ۱۳۸۷ به گوش می‌رسید. طرحی در جریان است که عرصه‌ای فراخ و وسیع در مرکز بافت مذهبی-تاریخی شهر را به بهانه ایجاد صحن و حیاط مرکزی هدف گرفته است. لیکن در واقع قرار است جلوخان مجتمع‌های تجاری فاز اول طرحی باشد که در تمام این سال‌ها به سبب تعارض با زمینه فرهنگی، نتوانسته‌اند رونقی بیابند و مایه سرشکستگی طرفداران توسعه بولدوزری و فرمایشی در شیراز بوده‌اند. واضح است که این طرح، به قیمت نفی حیات مردم و متضمن تخریب آثار فراوان و متعدد فرهنگی-تاریخی ثبتی ارزشمند بوده و میدانی گسترده را ایجاد می‌کند که داشته‌های هویتی-میراثی و سنت سینه به سینه مجاورت در کنار آن مضاجع شریف را می‌تراشد و همچون فاز اول این اقدامات در دو دهه اخیر شیراز، که جز تجاری‌سازی هدف دیگری نداشت، اکنون نیز حاصلی جز مخدوش و قربانی نمودن امر زیارت و مجاورت در پی نخواهد داشت.»
این فعالان هویتی پس از این توضیحات درخواست اصلی خود را مطرح کرده و به عنوان جامعه تخصصی، دانشگاهی و دغدغه‌مندان این عرصه از رییس جمهور این گونه درخواست یاری کرده‌اند: «از جنابعالی تقاضا داریم تا با دستور توقف فوری این طرح، فرصت تأمل، چاره‌اندیشی و گفتگو با همگی ذی‌نفعان و ذی‌نفوذان محلی و ملی و خصوصاً متخصصان متعهد و دلسوز فراهم شود تا طرحی شایستهٔ سنت زیارت و بایسته فرهنگ و هنر ایرانیان دوستدار اهل بیت علیهم‌السلام رقم خورده و مایه عزت و آبروی نظام اسلامی گردد.»
نکته قابل توجه درباره این نامه که رونوشتی از آن هم به دفتر رهبری به منظور اطلاع ایشان از شرایط خاص بافت تاریخی شیراز ارسال شده، فهرست امضاکنندگان آن است. فهرستی که در آن نام افرادی چون دکتر بلخاری، رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور، حجت الاسلام حسین‌زاده بحرینی و حجت الاسلام پژمانفر نمایندگان مشهد در مجلس شورای اسلامی، سیدمحمد بهشتی، رئیس اسبق سازمان میراث فرهنگی کشور، دکتر گیتی اعتماد، پیشکسوت شهرسازی ایران، دکتر سیاوش صابری کاخکی، مدیرکل سابق دفتر بناها، بافت و محوطه‌های تاریخی سازمان میراث فرهنگی، دکتر محمد بهرام زاده، معاون پژوهشی بنیاد ایران شناسی، حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی، رئیس میز توسعه و توانمندنسازی علوم اسلامی قم، دکتر حمیده چوبک، مدرس برجسته معماری و شهرسازی، جلیل گلشن، رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی و دکتر علی سلطانی، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز قرار گرفته تا نشان دهد، موضوع لزوم حفظ بافت تاریخی شیراز برای تمام طیف‌های فرهنگی، سیاسی کشور مهم است و همه در این باره یک نظر دارند.
واقعیت تخریب بافت تاریخی شهر شیراز
و اما واقعیت تخریب بافت تاریخی شهر شیراز چیست که این گونه دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران را به تکاپو انداخته است. در این باره دکتر محسن اکبرزاده یکی از امضاکنندگان شیرازی نامه به رییس جمهور به خبرنگار ما گفت: در طرح تفصیلی قدیم شیراز بر ضرورت توسعه حرم‌های مقدس شیراز اشاره شده بود اما هیچ راهکاری ارائه نشده بود. پس از آغاز تصویب طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی یا همان تاش الگویی برای اجرا در شیراز ایجاد شد و بدین گونه پروژه بین الحرمین شیراز ایجاد شد. البته در شیراز چون زیارت نسبت به مشهد بیشتر شهری بود تقاضا برای ایجاد هتل و بناهای اقامتی بسیار کم بود و در نتیجه با توجه به درخواست تولیت‌های وقت هر دو حرم برای اجرایی شدن پروژه این حرکت به سمت تجاری سازی و ایجاد مسیر تجاری منحرف شد.
این دکتری معماری اسلامی افزود: در حال حاضر در پروژه بین الحرمین شیراز، مسیر زیارتی شاهچراغ به آستانه سیدعلاءالدین حسین (ع)، مسیری تجاری تعریف شده که زائران را از صراط مستقیم حرم، به سوی بازار مکاره اجناس وارداتی منحرف می‌سازد. هیچ عقل سلیمی نافی تجارت و سودآوری نیست، اما در شهری اسلامی که تکامل روحی، بر تکامل دنیوی الویت دارد، جابجایی این اولیت، یا نشانه عدول از مفهوم شهر اسلامی و معارف حقه اسلام است و یا بی مبالاتی.
وی درباره روند اجرایی این طرح هم گفت: سال ۷۴ شهرداری شیراز اقدام به خرید املاک (مغازه، منزل و..) در این منطقه و سپس تخریب آنها کرد. تولیت‌ها هم املاک خود در این محدوده را در اختیار شهرداری قرار دادند. ابتدا در طی چند سال راهی بین دو حرم ایجاد شده که این دو بنای مذهبی را به هم مرتبط می‌کرد اما این ظاهر کار بود راه ایجاد شده از نظر شهرسازی هیچ کدام از چارچوب‌های یک خیابان را نداشت و به طور مشخص براساس تخریب بناها ایجاد دشده و شکل دندان موشی در یک طرف داشت. اندکی بعد اصل پروژه به اجرا گذاشته شد و پروژه‌های تجاری قد بر افراشت و در برابر اعتراض‌ها هم گفتند که اگر فردی با خودرو می‌خواهد این فاصله بین حرم‌ها را طی کند از زیر گذر ایجاد شده استفاده کند که متاسفانه هیچ استانداری از منظر ارتفاعی ندارد و اگر می‌خواهد پیاده طی کند از بین بازارها و پاساژهای نوین عبور کند. البته راه‌های قدیمی‌تر در جبهه شمالی و شرقی دو حرم باقی ماند و مردم هم به هر دلیل از این طرح و مجتمع‌های تجاری آن استقبال نکردند و یا از مسیرهای قدیمی داخل بافتی استفاده می‌کردند و یا سواره از میدان آستانه یا همان سیدعلاءالدین حسین (ع) طی 5 دقیقه با ماشین به میدان شاهچراغ می‌رسیدند.
وضعیت کنونی
اکبرزاده افزود: پس از این دوران بود که ماجرا وارد فاز دیگری شد و اکنون تصمیم گیرندگان برای این محدوده به دنبال آن هستند تا با راه‌های قدیمی موجود در جبهه شمالی و شرقی دو حرم ضمن تسلط کامل بر این محدوده شرایط را به گونه‌ای رقم زنند که مردم وادار به حضور در فضاهای تجاری کنونی و یا ساخته شده در جریان ادامه تخریب‌ها شوند. این در حالی است که حرم شاهچراغ مدفن دو برادر بزرگوار از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است که برادر سوم، حضرت میرعلاالدین حسین (ع)، در مرقدشان که با عنوان آستانه شناخته می‌شود، مدفون است. زائرین بنابر رعایت ادب، از برادر بزرگتر که حضرت احمد بن موسی (ع) است زیارت را شروع می‌کنند و بعد از زیارت برادر دوم به زیارت آستانه مشرف می‌شوند. در حقیقت این روند، چرخه زیارت را کامل می‌کند. شخص زائر بنابر آداب زیارت با طهارت و توجه قلب و کسب اجازه و سلام وارد این چرخه می‌شود و با دعا و نماز پایانش می‌دهد. در چنین چرخه‌ای که بر حفظ طهارت در مراحل مختلف آن تاکید شده، حفظ حال و هوا و کیفیت حسی محیط زیارت، برای استمرار آن ضرورت دارد و هر عامل برهم زننده‌ای مکروه و مذموم است. بر این اساس، حال که نهادهای متولی شهری اسلامی چون شیراز آنگونه که باید بدین حوزه توجه ندارند لازم است مقامات مسئول کشوری به این امر ورود کرده و جلوی ادامه تخریب‌ها را بگیرند تا جایگاه این اماکن مقدس و فرهنگ زیارت آنها حفظ شود.
امکان تخریب 60 خانه ثبتی در آینده نزدیک
این فعال هویتی شیرازی در ادامه با اشاره به اینکه هنگام سفر سال 1387 رهبر معظم انقلاب به شیراز ایشان با دیدن شرایط ایجاد شده دستور توقف پروژه را دادند، تاکید کرد: پس از مخالفت مقام معظم رهبری با این اقدام و دستور ایشان مبتنی بر توقف طرح امر، استانداری از فردای آن روز جلوی اجرای کار را گرفت اما با گذشت مدتی از این سفر و برخی تغییرات در عرصه مدیریتی استان و حرمین شیراز بار دیگر ابتدا شبانه و سپس علنی ساخت و سازها ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال 96 باردیگر این بار مدیران سازمان میراث فرهنگی وقت به مخالفت برخواسته و جلوی ادامه کار را گرفت. اکنون اما با توجه به تغییرات ایجاد شده در حوزه کلان مدیریت کشور، افرادی که منافع خود را در اجرای این پروژه می‌دانند، دگر باره در صدد اجرای آن بر آمده‌اند و حتی با توجه به اظهار نظر وزیر میراث فرهنگی درباره امکان بازنگری در میراثی بودن 200 خانه ثبت ملی این محدوده قصد تخریب حدود 60 بنا از این مجموعه را طی هفته آینده دارند.
اکبرزاده در پایان گفت: به عنوان نکته پایانی بد نیست بدانید که آنچه می‌خواهد در روزهای آینده در محدوده بافت تاریخی مرکزی شیراز انجام شود، برخلاف آنچه در سال‌های گذشته در مشهد انجام شد، هیچ طرح و مصوبه ملی ندارد و حتی به تازگی وزیر راه و شهرسازی در نامه‌ای خطاب به استاندار فارس خواسته تا طرح تفضیلی پیرامون «حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع)» را در اولین جلسه کمیته ماده 5 استان مصوب کرده و برای تصویب به شورای عالی معماری و شهرسازی کشور ارسال کند. این بدان معنی است که هرچه تاکنون در جریان پروژه بین الحرمین شیراز از ابتدا تاکنون صورت گرفته هیچ پشتوانه قانونی ندارد و خلاف قانون بوده است.
* منتشر شده در روزنامه جام جم
