به بهانه روز جهانی «حرف ضاد» و چالش‌های آن در جهان اسلام| سید علی بطحایی

نام دیگر زبان عربی در عُرف بین المللی “لغه ضاد”یا zad language است که همه ساله در تقویم جهانی ۱۸ دسامبر به همین مناسبت آن را پاس می دارند.

زبان شناسان تصریح کرده اند که زبان عربی از چه ظرفیت بالا، انعطاف پذیری و سازگاری خیره کننده ای برخوردار است و این به دلیل گرامر و قوانین منعطف زبانی نهفته در آن زبان است. ابواب متعدد زبان عربی (ثلاثی مجرد وثلاثی مزید و…) همچون کارگاه تولید و پردازش قالبها و واژگان متعدد به شمار می‌رود و نو به نو؛ واژه های جدید می زایند. ارنست رِنان(Ernest Renan) مستشرق، متخصص زبانهای سامی ولغت شناس فرانسوی و نویسنده کتاب تاریخ ادبیات در ایران درباره جایگاه زبان عربی می‌گوید: «زبان عربی بی مهابا و ناگهان در اوج پختگی و زیبایی رخ می نماید. این شگفت انگیزترین زبان تاریخ بشریت است. این لغت نه کودکی دارد و نه سالخوردگی و مانند جوانی شاداب هر روز رخی تازه می نمایاند.»

معنای واژه عربی هم به معنای «زبان مردم عرب» است و هم به معنای «فصیح و روشن». بنابراین عربی هایی که در کلام وحی آمده است(لِسَانًا عَرَبِیًّا) را بهتر است به معنای شفاف و روشن ترجمه کنیم و آنها را وصف زبان عربی بدانیم؛ نه اسم زبان قرآن.

مسأله اینجاست که علت اینکه زبان عربی را «زبان ضاد» گفته اند و 18 دسامبر را به نام لغت ضاد نام‌گذاری کرده‌اند چیست؟ به دلیل آنکه عربی تنها زبانی است که تلفظ حرف «ضاد» با گویش متفاوت دارد و تلفظ آن برای غیر اعراب‌ بسیار ثقیل است. این اصطلاح در قرن دوم و آغاز قرن سوم رایج شد. هنگامی که لغویون در آن دوران متوجه صعوبت تلفظ این حرف توسط غیر اعراب شدند این اصطلاح را به کار بردند و سیبویه نخستین کسی بود که به این مسأله پی برد و در آثار خود به آن اشاره کرد.

کتاب دقیق «الفرق بین الضاد و الظاء» نوشته صاحب بن عَبّاد (۳۸۰ م) نیز در همین راستای چالش های تاریخی ایرانیان برای تلفظ ضاد نوشته شده است.

در حقیقت حرف «ضاد» با گسترش اسلام در جوامع غیر عرب به حاشیه سازترین واژه زبان عربی تبدیل شد. نومسلمانان قادر به تلفظ صحیح آن نبودند و هنوز هم حتی برخی مسلمانان عرب در آفریقا با تلفظ آن مشکل جدی دارند. از همان زمان تلفظ آن را با «ظاء»و «ز» اشتباه می‌گرفتند؛ به دلیل اینکه مخرج دهانی هر دو بسیار نزدیک به هم هستند. امروزه حتی در شامات هم برخی «ضاد» را «دال» تلفظ می‌کنند.

از همان سده‌های نخست اسلامی پای این اختلاف به مذاهب فقهی باز شد و فقها «فتاوایِ متضاد ِضادی» دادند و هنوز هم بحث هایی فقهی  در برخی کتب فقهی موجود است. علّت این اهتمام هم وجود این حرف در سوره حمد است که امر وجوبی بر قرائت آن در نمازهای پنجگانه وجود دارد. این حرف در دو واژه «المغضوب» «الضالین» در این سوره وجود دارد که اگر به شکل صحیح تلفظ نشوند، معنای مطلوب را بجا نمی‌ آورد.

فقهای جهان اسلام در برابر دشواری تلفظ این حرف در بلاد اسلامی غیر عربی و حتی در میان برخی مردمان عرب فتوا دادند که اگر نمازگزار در تلفظ این حرف اشتباه کند، نمازش صحیح است و استدلال به این آیه می‌کنند که «لا یُکلّفُ اللّه نفساً الا وُسعَها» (خداوند هیچ کسی را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند)

هنوز هم عده‌ اندکی از فقهای جهان اسلام پیش‌نمازی امامی که حرف ضاد را درست تلفظ نمی کند را صحیح نمی‌دانند.