دین‌داری در متاورس!| مهدی قاسمی

این‌روزها اتفاقات هولناک و یگانه‌ای در جهان مجازی در حال رقم خوردن است که کمتر بشری در طول تاریخ شانس این را داشته که آن را از نزدیک درک و تجربه کند. اخبار متعدد و عجیبی درباره آینده‌ جدید زیست مجازی بشر به گوش می‌رسد.

غول‌های دنیای بازی و تکنولوژی سال‌هاست در تلاش برای توسعه محصولات خود برای تطابق با دنیای متاورسی هستند. چند هفته‌ی پیش مارک زاکربرگ احتمالا بزرگترین ریبرندینگ تاریخ را انجام داد و با تغییر نام فیسبوک به متا، توجه دنیا را بیش از هر زمان دیگری به سمت متاورس جلب کرد. متاورس یا فراجهان جایی است که همه می‌توانند در آن یک شخصیت کاملا دل‌خواه و متفاوت با شخصیت واقعی خودشان داشته باشند، زندگی تشکیل دهند، تفریحات جدیدی تجربه کنند، خرید و فروش نمایند و حتی خانواده تشکیل دهند!

خرید و فروش‌های گران‌قیمت این روزهای بازار متاورس نشان‌دهنده‌ی اهمیت این فضا برای سرمایه‌گذاران حوزه تکنولوژی است. چندی پیش شرکت Republic Realm یک قطعه زمین دیجیتالی به قیمت ۴.۳ میلیون دلار در Sandbox خریداری کرده است. این موضوع زمانی جالب می‌شود که بدانید قیمت این قطعه زمین از متوسط قیمت خانه در منهتن نیویورک و سانفرانسیسکو و لندن بیشتر است!

همانگونه که نسل اول و دوم اینترنت بسیاری از مرزهای دنیای واقعی را در هم‌ شکستند و توانستند بسیاری از محدودیت‌های جهان واقعی را از میان بردارند بی‌گمان وب ۳ و اینترنت غیرمتمرکز در کنار ایده‌های متاورسی با بسترسازی تکنولوژی‌های مانند بلاکچین مرزهای بسیار بیشتری را برخواهد چید.

چندی پیش در خبرها آمد که عربستان یک محیط شبیه‌سازی شده برای بازدید از کعبه طراحی کرده است و قصد دارد کعبه را وارد فضای متاورس کند. طرح حجرالاسود مجازی طرحی است که می‌خواهد علاوه بر حس بینایی و شنوایی، حس لامسه و بویایی را نیز برای مسلمین شبیه‌سازی کند. این یکی از سریعترین تلاش‌های جامعه‌ی دینی برای وفق یافتن با دنیای متاورسی بود.

دین به عنوان یکی از دیرپاترین نهادهای اجتماعی، همانند هر نهاد عمیق دیگری، همواره خود را با شرایط زیست‌محیطی جدید وفق داده و توانسته تا کنون از تحولات ساختاری و انقلاب‌هایی متعدد بشری عبور کند. با سیطره مدرنیته بر جهان، برخی اندیشمندان تصور می‌کردند که دین به مرور از صحنه‌ روزگار محو خواهد شد و جای خود را به آرمان‌های روشنگری خواهد داد. اما این اتفاق رخ نداد و حتی هاضمه‌ی بسیار قوی و اسیدیته‌ی بالای مدرنیته هم نتوانست دین را به کلی به حاشیه براند. بلکه دین توانست خود را با آن وفق دهد و حضور پررنگ و وسیعی در جوامع جدید از خود نشان دهد. هرچند در این تنش و کشاکش رنگ‌های متنوعی هم از مدرنیته گرفت و مجبور شد تغییراتی در سطوح مختلف از خود نشان بدهد. نهاد دین که تا به امروز مسیری بسیار طولانی طی کرده، امروزه با وضعیت تجربه‌نشده‌ی دیگری روبرو شده است. با فراجهان که ادعا دارد زیست و دنیای جدیدی به ارمغان خواهد آورد و می‌خواهد اینترنت را به یک موجود زنده بدل کند و انسان را به این دنیای جدید وارد کند! برای پژوهشگران و جامعه‌شناسان دین این پرسش ایجاد خواهد شد که فراجهان برای ادیان یک فرصت است یا تهدید؟ اگر این زیست جدید آنطور که خالقانش ادعا می‌کنند همه چیز را دگرگون کند مواجهه‌ی ادیان چگونه خواهد بود؟

برخی از ادیان مانند دین اسلام که تمایل زیادی به گسترش و ترویج آموزه‌های خود دارند، هیچ عرصه‌ای را برای تبلیغ و حضور از دست نمی‌دهند. مخصوصا اگر این عرصه محدودیت‌های کمی داشته باشد و بتوان به دور از قوانین دست و پاگیر کشورها یا محذوریت‌های دنیای واقعی به اقامه کردن دین پرداخت. احتمالا در دنیای متاورس شاهد شکل‌گیری نسخه‌های به روزشده و جدیدی از گروه‌های تبلیغی، هیئت‌های عزاداری، جلسات مذهبی، نماز جماعت‌ها، آیین‌های سنتی و … خواهیم بود. حتی دور از انتظار نیست که در دنیای متاورس اشکالی از دین‌داری را که کمتر در دنیای واقعی دیده شده است را ملاحظه کنیم. دین‌های عرفی یا دین‌های شخصی‌سازی شده که ترکیبی شخصی و انتخابی از آموزه‌های ادیان و فرقه‌های مختلف هستند در فضای متاورس بیشتر مجال و فرصت حضور و بروز دارند.

اگر ایده‌های سرمایه‌گذاران متاورس عملی باشد و حتی بخشی از آنچه در فیلم Ready Player One استیون اسپیلبرگ دیدیم، محقق شود احتمالا در این دنیای جدید افراد بخش زیادی از زمان روزانه‌ی خود را در متاورس خواهند گذراند و زیست اصلی افراد آنجا رقم خواهد خورد. با این حساب احتمالا در سطح فقهی نیز بحث‌هایی درخواهد گرفت، درس‌های خارجی درباره‌ی دین‌داری در متاورس تشکیل خواهد شد و حوزه‌های علمیه درباره‌ی رعایت احکام شریعت در فراجهان بحث خواهند کرد که خواندن نماز، رعایت حجاب، ازدواج و طلاق، ارث، دیه، حدود و قصاص و … در متاورس چه حکمی دارد؟!

با سرعت برق‌آسای تغییر و تحولات در جهان تصور این زیست جدید بسیار سخت است. همانطور که تصور زیست امروز ما برای انسان یک سده‌ی گذشته محال بود. اگر قدرت تخیل بالایی داشته باشیم و بتوانیم چنین جهانی را تصور کنیم جای این پرسش وجود دارد که آیا با برچیده شده محدودیت‌ها و رخ برآوردن جذابیت‌های بسیار زیاد و خارج از حد تصور امروز ما و از سویی پنهان ماندن هویت افراد در فضای متاورس و آزادی عمل بیشتر نسبت به دنیای واقعی، آیا دین خواهد توانست در فضای متاورس هم حضور جدی داشته باشد و از این تلاطم هم عبور کند یا از دین‌داری در فضای متاورس کاسته خواهد شد؟ آیا در این فضا هم دین و دین‌داران حضور جدی خواهند داشت؟ زیست مجازی در فراجهان چه تاثیری روی دین‌داری در دنیای واقعی خواهد داشت؟ آیا در این فضا هم حوزه‌های علمیه و روحانیت نقش گذشته‌ی خود را ایفا خواهند کرد، یا نقش‌آفرینی آنان کم‌رنگ خواهد شد و رو به زوال خواهد رفت؟ این‌ها سوالاتی نیست که بتوان امروز به راحتی به آن پاسخ داد. باید منتظر ماند و دید که شرایط چگونه رقم می‌خورد و زیست مجازی جدید چه مسیری را طی می‌کند، دست‌خوش چه متغیرهای دیگری خواهد بود و آیا آنقدر که امروز بر سر زبان‌هاست یک زیست سراسر جدید و دگرگون‌کننده به ارمغان خواهد آورد و مردم به آن اقبال نشان خواهند داد یا خیر.