رابطۀ بعثت و اخلاق| مهدی مهریزی

یکی از احادیث مشهور در کتب روایی و منسوب به پیامبر(ص)، حدیث «إنَّما بُعثْتُ لاتمِّمَ مَکارمَ الأخلاق؛ همانا من مبعوث شدم تا مکارم اخلاقی را به اتمام رسانم» است. در کتب اخلاقی، فراوان به این حدیث استناد شده و محدثان به‌اجمال از اعتبار آن سخن گفته‌اند. در دهۀ اخیر، مطالعات و پژوهش­هایی در اعتبار و نیز مفاد آن شکل گرفته است.[۱] گاه از عدم اعتبار آن سخن رفته و گاه گفته‌اند:[۲] این حدیث را مرحوم طبرسی از کتب اهل سنت وارد ادبیات شیعه کرده است.[۳]

نوشتار حاضر دربارۀ صدور و اعتبار و فقه الحدیث روایت مذکور است.

 

گزارش روایت و نقل­‌ها

دربارۀ فلسفۀ بعثت پیامبر(ص) در احادیث فریقین(شامل مشتقات کلمۀ بعثت)، بیش از شصت حدیث با بیست و دو مضمون ثبت شده است؛ بدین قرار:

ـ علیکم بِمَکارم الاخلاق فَإن اللّه بَعثنی بها؛ بر شما باد مکارم اخلاقی که خداوند مرا برای آنها مبعوث کرده است.

ـ بعثت للحلم مرکزاً و للعلم معدناً و للصبر مسکناً؛ مبعوث شدم تا محور بردباری و منبع دانش و آرام‌بخش پایداری باشم.

ـ فبعث فیهم رسله … و یثیروا لهم دفائن العقول؛ خداوند پیامبران را در میان انسان­ها مبعوث کرد تا گنج‌های خرد را در آنها آشکار کند.

ـ إن اللّه بعثنی بالرحمه لا بالعقوق؛ خداوند مرا به رحمت مبعوث کرد، نه به جدایی.

ـ بعثنی بالحنفیه السهله السمحه؛ خداوند مرا به شریعت حنیف و آسان و منعطف برانگیخت.

ـ بعثنی رحمه لِلعالمین؛ مرا مبعوث کرد تا برای جهانیان رحمت باشم.

ـ بعثت بالجهاد و لم ابعث بالزراع؛ برای جهاد مبعوث شدم، نه برای کشاورزی.

ـ إِنَّمَا بُعِثْتُ قَاسِمًا أَقْسِمُ بَینَکمْ؛ مبعوث شدم تا میان شما قسمت‌کننده باشم.

ـ بعث النبی سریه … و قال إنِّی لَمْ أُبْعَثْ لأُعَذِّبَ بِعَذَابِ اللَّهِ، إنَّمَا بُعِثْتُ بِضَرْبِ الرِّقَابِ وَشَدِّ الْوَثَاقِ؛ پیامبر گروهی را به جنگی فرستاد و آنها شخصی را شکنجه کردند… فرمود: من برای شکنجه مبعوث نشدم، بلکه مبعوث شدم تا گردن زنم و دستگیر کنم.

ـ انّ اللَّه لم یبعثنی معنّفا ولکن بعثنی معلّماً میسّراً؛ خداوند مرا خَشِن مبعوث نکرد؛ بلکه معلمی آسان­گیر مبعوث کرد.

ـ بُعِثتُ بین یدی السَّاعهِ بالسَّیفِ حتَّی یعبَدَ اللّهُ وَحدَه، لا شریک له؛ پیش از برپایی قیامت به شمشیر مبعوث شدم تا خداوند یگانه و بدون شریک را بندگی کنند.

ـ بعثنی اللّه بالاسلام؛ خداوند مرا به اسلام مبعوث کرد.

ـ مَثَل مَا بعَثنی اللَّه بِهِ منَ الْهُدَی والْعلْمِ کمَثَلَ الغَیث الکثیر؛ حکایت بعثت من از جهت هدایت و دانش، مانند باران فراوان است.

ـ اِنّی لَم اُبعَث لَعّاناً وَ اِنّما بُعِثتُ رَحمَهً؛ من نفرین­کننده مبعوث نشدم، بلکه برای رحمت مبعوث شدم.

ـ بعثت بِرفع قوم و وضعَ آخَرین؛ برای بالا بردن گروهی و پایین آوردن گروهی دیگر مبعوث شدم.

ـ بعثت داعیاً و مبلغاً؛ برای دعوت و تبلیغ مبعوث شدم.

ـ  … فلم بعثنی اللّه اذاً؟ إن اللّه عزوجل لا یقدس اُمه لا یعطون الضعیف منهم حقه؛ اگر چنین بود چرا مرا مبعوث کرد؟ خداوند جامعه­ای را که حق ضعیفان را نمی­دهد، گرامی نمی­دارد.

ـ یا ایُّها الناس من ولی مِنکُم عملاً فحجب بابه عن ذی حاجه المسلمین حجبه اللّه ان یلج باب الجنه و من کانت همته الدنیا حرم اللّه علیه جواری فانی بعثت بخراب الدنیا و لم ابعث بعمارتها؛ ای مردم اگر کسی به کاری گماشته شد و درِ خانه‌­اش را به روی نیازمندان بست، خداوند او را به بهشت راه نمی‌دهد و هر کس همتش دنیا باشد خداوند همنشینی با من را بر او حرام کند. به‌راستی که من برای خراب کردن دنیاگرایی مبعوث شدم نه آباد کردن آن.

ـ بم بعثت یا رسول اللّه؟ قال: بالعقل؛ [پرسیدند] ای رسول خدا، به چه مبعوث شدی؟ فرمود: به عقل و خرد.

ـ لما نزلت سوره براءه قال: بعثت بمداراه الناس؛ وقتی سورۀ برائت نازل شد، پیامبر فرمود من به مدارا با مردم مبعوث شدم.

ـ  بم بعثت یا رسول اللّه؟ قال: بصله الأرحام وإقام الصلاه وإیتاء الزکاه …؛ [پرسیدند] ای رسول خدا، به چه مبعوث شدی؟ فرمود: به صلۀ رحم و اقامۀ نماز و پرداخت زکات.

ـ إن اللّه عزوجل لم یبعث نبیاً الا بصدق الحدیث و اداء الأمانه إلی البرّ و الفاجر؛[۴] خداوند پیامبری مبعوث نکرد مگر برای راستگویی، امانتداری و نیکی با خوبان و بدان.

بررسی، تحلیل و طبقه‌بندی مضامین مذکور، برای ارزیابی اهداف بعثت لازم است؛ اما اکنون موضوع سخن، بررسی مضمون نخست است که با این عبارت­ها در مصادر حدیثی از رسول خدا(ص) نقل شده است:

إنَّما بُعِثتُ لِاُتمِمَّ مکارم الأخلاق.[۵]

بُعِثتُ بمکارم الأخلاق و محاسنها.[۶]

علیکم بمکارم الاخلاق، فإن الله عزوجل بعثنی بها.[۷]

إنَّما بعثتِ لاتمِّمَ حُسنَ الاخلاق.[۸]

إنَّما بعثت لاتمِّم صالح الاخلاق.[۹]

إن اللّه بعثنی بتمام مکارم الاخلاق، و کمال محاسن الأفعال.[۱۰]

أنّما بعثت علی تمام محاسن الأخلاق.

 

مبانی و مبادی بحث

در مواجهه با احادیث و روایات، به قصد انتساب و استناد و استخراج آموزه­‌ها و تعالیم دینی، سه گام یا سه مرحله را باید طی کرد. هیچ‌یک از این مراحل، جایگزین دیگری و بی‌­نیازکننده از آن نیست:

الف. احراز صدور؛

ب. احراز اصالت متن؛

ج. اعمال قواعد فهم مراد(فقه الحدیث).

برای احراز صدور، بررسی چهار امر لازم است و باید در هر چهار مورد به نتایج روشن دست یافت:

الف. بررسی منبع و اطمینان از موثوق بودن آن؛

ب. اتصال سند روایت؛

ج. موثق بودن راویان؛

د. سازگاری محتوا با قرآن و سنت.

برای اطمینان از منبع و موثوق بودن آن، باید نویسندۀ آن شناسایی گردد. انتساب کتاب به او نیز باید در مصادر کهن ثبت شده باشد و اطمینان حاصل گردد که متن در طول تاریخ دست­‌کاری نشده است. اتصال سند از آن رو لازم است که افتادگی در سلسلۀ راویان در ابتدا یا انتها و یا وسط، مخل است و انتساب را خدشه‌­دار می­کند. موثق بودن راویان پس از بررسی اتصال باید احراز ‌گردد. پس از این مراحل، می‌­توان محتوا را نسبت داد و از کذب خبری مصمون ماند. بررسی بند چهارم از آن رو لازم است که ما اعتقاد داریم پیشوایان دینی، یعنی پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) جز حق بر زبان­شان جاری نمی­‌گردد. از این رو باید صحت محتوا نیز در کنار صحت انتساب احراز شود.

پس از احراز صدور، نوبت به احراز اصالت متن می‌رسد که در آن نیز بررسی چهار امر لازم است:

الف. نقل به معنا؛

ب. تقطیع؛

ج. تحریف؛

د. تصحیف.

مراد از نقل به معنا جابه‌جایی واژه‌­ها یا اضافات یا کاستی‌­هایی است که از سوی راویان انجام می­‌گیرد اما به روح و معنای مطلب آسیب نمی‌زند. این اتفاق در نقل‌­ها، امری عقلایی و متعارف است و از سوی پیشوایان نیز تجویز شده است.

برای فهم دقیق یک متن و مقصودِ گوینده، بررسی وجود نقل به معنا یا عدم آن لازم است.

تقطیع، عمدتاً از سوی محدثان و مؤلفان کتب به هنگام دسته­‌بندی موضوعی روایات صورت گرفته است؛ در دو مرحله:

یک. پیش از تدوین­‌های رسمی و اولیه (مانند کتب اربعه). کشف تقطیع در این مرحله کاری دشوار است و مع الأسف، تاکنون اقدامی عملی برای اصلاح آن صورت نگرفته و این امر سبب شده است که برخی روایات گاهی حالت ضرب‌المثل به خود گیرد؛ با آنکه در وضعیت اولیه، درس، سخنرانی یا نامه و نوشته بوده و ابتدا و انتهای رسمی داشته است.

دو. هنگام تدوین جوامع حدیثی، مانند وسائل‌الشیعه و بحارالأنوار.

به هر حال کشف میزان تقطیع برای احراز اصالت متن لازم است و به هر میزان میسور باشد باید آن را تحصیل کرد.

امر سوم تحریف است. مراد از تحریف تغییرهای عمدی مغیّر جدی معنا است. این امر ممکن است با انگیزه­‌های خیرخواهانه یا غیر آن صورت گیرد و در احادیث اتفاق افتاده است. برای احراز اصالت متن باید از عدم تحریف نیز اطمینان حاصل گردد.

سرانجام، اطمینان از عدم تصحیف است. مراد از تصحیف تغییرات غیر عمدی در مرحلۀ کتابت است. در استنساخ و نوشتن به صورت طبیعی خطاهایی صورت می­گیرد. امروزه یک متن تایپی را چند بار غلط‌­گیری می‌کنند و باز هم مواردی از خطا باقی می­‌ماند. در استنساخ‌های مکرر احتمال تصحیف بیشتر است.

پس از فراغت از مرحلۀ احراز اصالت متن، باید به سراغ قواعد فهم متن یا فقه‌الحدیث برویم تا مراد گوینده را کشف کنیم. این مرحله با آنچه در مقام احراز صدور (عرضه بر قرآن و سنت) گفتیم، متفاوت است. در آنجا در مقام شناسایی گوینده هستیم ولی در مرحلۀ فقه الحدیث می‌کوشیم که غرض و مراد گوینده را اصطیاد کنیم. برخی مسائل فقه الحدیث اصولی بدین قرار است:

چگونگی کشف معانی واژگان و ترکیب‌­ها در عصر حضور؛ حل تعارض روایات؛ چگونگی شناسایی موارد تقیه در احادیث؛ دلالت فعل و سیره‌های عملی؛ چگونگی تشخیص روایت زمانی از روایات فرازمانی؛ شناسایی موارد جواز تعدی از لفظ، مانند واژۀ مذکر؛ محکم و متشابه در روایات اعتقادی؛ ناسخ و منسوخ در احادیث فقهی؛ چگونگی فهم روایات آداب و رسوم.

بر پایه آنچه گذشت، برای استناد به یک حدیث در مقام فهم آموزه‌­های دینی باید صحت انتساب و صحت محتوا احراز گردد و هیچ‌یک جایگزین دیگری نیست؛ زیرا ما با دو امر مواجهیم: امر تاریخی و نقل و امر گویندگان معصوم. در یکی باید صدق خبری احراز شود و در دیگری صدق مُخبرٌ به. هر کدام از این دو مرحله، طریقی مختص به خود دارد. برای صحت نقل و صدق خبری، قواعد تاریخی انتساب (مانند بررسی منبع و ناقلان) مورد توجه قرار می‌­گیرد و برای صدق مخبری و صحت محتوا، باید مضمون و محتوا را با اسناد مسلم (قرآن و سنت و عقل) سنجید.

احراز صدور

روایت مذکور با تعبیرهای هفت‌گانه‌­ای که ذکر شد در مصادر کهن و متعدد فریقین آمده است. حدود پانزده مصدر دست اول، عمدتاً با اتصال سند، این حدیث را نقل کرده‌اند. فهرست این مصادر به ترتیب تاریخی و تفکیک شیعه و اهل سنت، بدین قرار است:

الف: منابع شیعه: شیخ صدوق (م۳۸۱)؛  فقه الرضا، ص۳۵۳؛ شیخ طوسی (م۴۶۰)؛ الأمالی، ص۴۷۸، ح۱۰۴۲ و ص۵۹۶، ح۱۲۳۴؛ شیخ طبرسی (م۴۶۸ ـ ۵۴۸)؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۰۰؛ جوامع الجوامع، ج۴، ص۳۳۵.

ب. منابع اهل سنت:

1. مالک (۹۳ ـ ۱۷۹)؛ الموطأ، ج۲، ص۹۰۴، دارالافاق الجدیده، بیروت، ۱۴۱۵/ ۱۹۹۶.
2. ابن سعد (۱۶۸ ـ ۲۳۰)؛ الطبقات، ج۱، ص ۱۹۳، دار صادر، بیروت.
3. ابن ابی شیبه (۱۵۹ ـ ۲۳۵)؛ المصنف، ج۷، ص۴۹۸، ح۲۴۳۳، شرکه دارالقیاده، مؤسسه علوم القرآن، بیروت، ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶.
4. احمد بن حنبل (۱۶۴ ـ ۲۴۱)؛ مسند، ج۲، ص۳۸۱، دارالحدیث، قاهره، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
5. بخاری (۱۹۴ ـ ۲۵۶)؛ الادب المفرد، ص۹۱، ح۲۷۶، دارالمعرقه، بیروت، ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
6. طبرانی (۲۶۰ ـ ۳۶۰)؛ المعجم الکبیر، ج۲۰، ص۶۵ ـ ۶۶، ح۱۲، دارالاحیاء التراث العربی، قاهره؛ المعجم الاوسط، ج۷، ص۱۱۰، ح ۶۸۹۵، دارالحدیث، قاهره، ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
7. حاکم نیشابوری (۳۲۱ ـ ۴۰۵)؛ المستدرک، ج۲، ص۶۷۰، ح۴۲۲۱، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰.
8. ابن عبد البر (۳۶۸ ـ ۴۶۳)؛ التمهید، ج۲۶، ص۳۳۳، الرباط، وزارت الاوقات والشؤون الإسلامیه، ۱۳۸۷/ ۱۴۰۶.
9. بیهقی (م۴۷۰)؛ السنن الکبیری، ج۲۱، ص۲۸ و ۲۹، ح۲۰۸۱۹ و ۲۰۸۲۰، مرکز هجر للبحوث الترکی، ۱۴۳۳/ ۲۰۱۱؛ شعب الایمان، ج۶، ص۲۳۰، ح۷۹۷۷ و ص۲۳۱، ح۷۹۷۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
10. السمعانی (م۵۶۲)؛ ادب الاملاء و الاستملاء، ص۳۴، دار مکتبه الهلال، بیروت، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.

چنانکه پیدا است، این مصادر متعلق به قرن دوم تا نیمۀ اول قرن ششم است.

در مصادر شیعی این حدیث یا به صورت مرسل نقل شده است و یا از طریق امام رضا(ع)، از پدرانش، از پیامبر(ص). نقل کتاب امالی شیخ طوسی سند متصل دارد.

در مصادر اهل سنت انتهای حدیث به این افراد می‌­رسد: ابوهریره؛[۱۱] زید بن اسلم؛[۱۲] جابر بن عبدالله انصاری؛[۱۳] معاذ بن جبل؛[۱۴] مالک بن انس.[۱۵]

به جز موطأ مالک و طبقات ابن سعد، سایر مصادر دارای سند متصل است.

ابن عبدالله (م۴۶۳) صاحب کتاب التمهید درباره سند این حدیث گفته است: «و هذا الحدیث متصل من طرق صحاح عن ابن هریره و غیره عن النبی؛[۱۶] این حدیث با اسناد صحیح از ابوهریره و دیگر صحابه، به پیامبر متصل است.»

احمد شاکر از محققان نامور اهل سنت و مصحح کتاب مسند احمد گفته است: اسناده صحیح.[۱۷] علامه طباطبایی روایت را این گونه گزارش کرده است: «در روایت معروفی از پیامبر منقول است…» [۱۸]

چنانکه روشن شد ناقل اولیۀ حدیث فقط ابوهریره نیست؛ بلکه در اهل سنت معاذ بن جبل، زید بن اسلم، جابر بن عبدالله، و در مصادر شیعی، اهل بیت(ع) ناقل اولیه این حدیث­اند. پس ناقلان این سخن شماری از صحابه و امیرالمؤمنین(ع) است. بنابراین تشکیک در اعتبار حدیث مذکور، موجه نیست و پایۀ تاریخی و علم الحدیثی ندارد.

دربارۀ عدم اعتبار این حدیث به دو اظهار نظر برخورده­‌ام: مطلب اول در مقاله‌­ای است که در فصلنامه اخلاق که در سال ۱۳۸۵ چاپ شده است:

از میان علمای امامیه (شیعه دوازده‌امامی) قدیم‌­ترین کتابی که روایت تتمیم را نقل کرده است، مجمع البیان، نگاشتۀ امین الاسلام ابوعلی فضل بن فضل طبرسی است. به این ترتیب، بسیاری از دانشمندان شیعه که این روایت را در کتاب­‌های خود آورده­‌اند، یا به مصدری ارجاع نداده­‌اند و یا به مجمع البیان ارجاع داده‌­اند. بر این اساس، احتمال قوی آن است که مصدر اصلی این روایت در امامیه کتاب مجمع البیان باشد و مرحوم طبرسی آن را از اهل سنت مأخوذ کرده باشند.

در ادامۀ مقاله آمده است: «از پیشینه‌­ای که بیان شد این احتمال قوت بیشتری می‌­یابد که روایت تتمیم در شیعه اصل معتبری ندارد و آن را ابتدا مرحوم طبرسی در مجمع البیان نقل کرده و دیگر علمای شیعه از وی اخذ کرده­‌اند. نقل مرحوم طبرسی نیز به احتمال قوی مأخوذ از اهل سنت بوده است.»

مطلب دیگر سخنی است که علیرضا پناهیان، در ۲۸ صفر سال ۱۳۹۵ در سخنرانی خود بیان می‌کند: «شاید ۱۴۰۰ سال است که برخی سعی کرده­‌اند طوری از دین و رسول خدا(ص) برای ما حرف زده شود که وقتی نام پیامبر(ص) را می‌شنویم فقط به یاد مهربانی­‌های او بیفتیم نه به یاد قدرتمندی او؛ به یاد اخلاق فردی او بیفتیم نه به یاد حاکمیت سیاسی که او دنبال می‌­کرد؛ به همین دلیل در بین همه ما حدیث شریف أنّما بعثت لأتمِّم مکارم الاخلاق بسیار مشهور است با اینکه این حدیث از سند محکمی برخوردار نیست؛ بلکه از نظر سند دچار خدشه اساسی است.»

وی سپس سخن خود را در سایت اختصاصی‌اش این گونه درج کرده است:

روایت تتمیم و مشابهات آن، مجموعاً در مصادر حدیثی شیعه، ده حدیث می‌باشد که ۶ روایت به صورت مرسل و در ۴ روایت به صورت مسند نقل شده است. روایات مرسل را علمای رجال از حیث سند ضعیف به شمار می‌آورند و روایات مسند این باب هم به علت وجود راویان غیر ثقه از حیث سند، ضعیف به حساب می‌آیند. بنابراین همه روایات از نظر سند ضعیف می‌باشند.

دقیقا خود روایت تتمیم ـ نه مشابهات آن ـ در میان میراث روایی موجود شیعه، اولین بار در تفسیر مجمع البیان و کتاب مکارم الاخلاق آمده است. دیگران، این روایت را یا به نقل از مجمع البیان و مکارم الاخلاق آوردند و یا اصلاً به مصدری ارجاع نداده‌اند. پس می‌توان مصدر اصلی این روایت را در آثار روایی موجود شیعه کتاب مجمع البیان دانست که به احتمال قوی مرحوم طبرسی آن را از اهل سنت اخذ کرده است؛ چنانکه شیوۀ او در تمام تفسیر چنین بوده و از کتب روایی و تفسیری اهل سنت استفاده و اقوال اهل سنت را در کنار اقوال شیعه نقل می‌کرده است. قدیم‌ترین مصدری که از اهل سنت روایت تتمیم را نقل کرده، سنن کبری از احمد بن حسین بن علی بیهقی (م۴۵۸ق) از صحاح سته است. وی این روایت را مسنداً از ابوهریره، از رسول خدا(ص) روایت کرده است. ابوهریره در میان محدثین شیعه مشهور به جعل حدیث است. امام باقر(ع) دربارۀ او می‌فرماید: «ثَلَاثَهٌ کَانُوا یَکْذِبُونَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ أَبُوهُرَیْرَهَ وَ أَنَسُ بْنُ مَالِکٍ وَ امْرَأَهٌ.»[۱۹]

البته در روایات مشابه روایت تتمیم در کتبی قدیم‌تر از مجمع البیان همچون فقه الرضا(ع) و یا امالی شیخ طوسی به چشم می‌خورد؛ لکن همگی آنها یا از حیث استناد کتاب به مؤلف یا از حیث ارسال و ضعف سند، مشکل دارند.

به نظر می‌­رسد منشأ این اظهار نظرها آن است که تعبیرهای شش‌گانه این حدیث را شش سخن مجزا فرض کرده­‌اند؛ درحالی‌که این تعبیرها، نقل‌­های مختلف یک سخن است که از سوی رُوات و در بستر نقل و انتقال تغییراتی پذیرفته است. با توجه به این نکته، ناقل تنها ابوهریره نیست که متهم به جعل و کذب است. جابر، معاذ و زید بن اسلم هم این حدیث را از رسول خدا(ص) روایت کرده‌­اند. حتی شاید بتوان گفت حدیثی با این میزان از اسناد و واجد مصادر کهن، اندک باشد. افزون بر آن، احادیثی که در میان اهل سنت به طریق صحیح منقول است و با باورها و نقل‌­های شیعه تعارض ندارد، برای شیعه هم معتبر است و می‌بایست به مضمون و محتوای آن ملتزم شد. بنابراین، حدیث مذکور بر پایۀ همۀ مناهج رجالی معتبر است؛ چه منهج اخباریان و چه منهج وثوق صدوری یا منهج توثیق سندی که نزد متأخران متبع است.

 

اصالت متن

چنانکه گفتیم و مقتضای مطالعات علم الحدیثی است، نقل­های متعدد این حدیث به معنای صدور متعدد این سخن از پیامبر نیست؛ بلکه تعبیرهای گوناگون از یک سخن است. می‌دانیم که نقل به معنا[۲۰] در روایات، امری رایج و متعارف و مقتضای طبیعت بشری است. در این حدیث پنج تعبیر به کار رفته است که دو تعبیر (مشتقات بعثت و اخلاق) در همۀ آنها ثابت است. تعبیرهای متفاوت عبارتند از:

ـ «إنّما» که در چهار نقل آمده است.

ـ «مکارم»، «محاسن»، «صالح» و «حسن».

ـ «لاتمّم» و «تمام». در برخی نقل‌ها هیچ‌یک به کار نرفته است.

تحلیل­ فقه‌الحدیثی

اطمینان به صدور این سخن از پیامبر(ص) بر پایۀ این نقل­‌های متعدد و مصادر کهن حاصل است؛ لکن اطمینان نداریم که کلمۀ «أنّما» که برای حصر است بر زبان رسول خدا جاری شده است یا نه، و یا اینکه ایشان مکارم گفته­‌اند یا محاسن و آیا واژه «اتمم» یا «تمام» را به کار برده‌­اند یا نه. لذا در مقام فهم مراد و فقه‌الحدیث باید واژه‌­ها و تعبیرهای مشترک میان همۀ این نقل را مد نظر قرار دهیم و به تعبیرهای مختلف تأکید نورزیم. آن‌چه در همۀ این نقل­‌ها مشترک است «بعثت» (پنج نقل) و «بعثنی» (دو نقل) و «الاخلاق» (هفت نقل) است. قواعد فقه‌الحدیث در مواجهه با موارد نقل به معنا اقتضا می‌­کند که تنها مضمون مشترک در نقل­ها استخراج شود و ویژگی‌های لفظی و واژگانی دیگر تعبیرها مورد استناد قرار گیرد.

پس می­‌توان از این حدیث رابطۀ بعثت و اخلاق را استنتاج کرد. رسول خدا میان بعثت خود که امری رفیع و بلند است و اخلاق رابطه برقرار می‌­کند و این برای پی بردن به جایگاه رفیع اخلاق کافی است و لازم نیست حتماً حصر به کار رفته باشد یا واژه مکارم و تعبیر «اتمِّم» و «تمام» در سخن ایشان به اثبات رسد. همین مقدار که اخلاق با بعثت گره می‌خورد، گویای اهمیت ویژۀ اخلاق در رسالت انبیا است. این رابطه میان بعثت و نماز و روزه و دیگر مناسک برقرار نشده است؛ چنان‌که این رابطه میان بعثت و باورها برقرار نیست. نیز این رابطه میان حکومت و قدرت سیاسی برقرار نشده است. پس می‌­توان گفت: بعثت با اخلاق همنشین و قرین است نه با مناسک، نه با اعتقادات و نه با سیاست و حکومت. البته تلاش برای اثبات انحصار فلسفۀ بعثت در اخلاق به استناد این حدیث غیر موجه است؛[۲۱] چنان‌که تکلف‌های ادبی برای تقریر معنایی از حصر و نیز تفاوت‌گذاری میان مکارم و محاسن موجه نیست. آری؛ همۀ آن‌چه از این حدیث مستفاد است، باید در کنار دیگر معارف دینی قرار گیرد. فهم جزیره‌­ای از این حدیث و دیگر آموزه­‌ها امری ناورا و نادرست است؛ گرچه آموزه­‌ها از ضریب‌­های گوناگون ارزشی برخوردارند، و سهم و جایگاه آنها یکسان نیست.

برای پی بردن به جایگاه اخلاق در منظومۀ آموزه‌­های اسلامی و نسبت آن با مناسک و شعایر، عقاید و باورها و سیاست و حکومت باید آیات قرآن و روایات مسلم و سیرۀ عملی پیشوایان ملاحظه گردد.[۲۲]

 

جمع­‌بندی و نتیجه‌­گیری

حدیث إنَّما بُعثْتُ لاتمِّمَ مَکارمَ الأخلاق، با تعبیرهایی مختلف در مصادر کهن فریقین آمده است. با توجه به کثرت مصادر و قدمت و اصالت آن‌ها، می­توان از صدور این مضمون از پیامبر(ص) اطمینان حاصل کرد. تعبیرهای مختلف این حدیث، همه حکایت از یک متن دارند، نه اینکه چندبار و چند حدیث از پیامبر صادر شده باشد. در موارد وقوع نقل به معنا در یک متن،‌ می‌بایست مضمون مشترک را ملاک استنباط و فهم قرار داد. قدر مشترک این تعبیرهای هفتگانه، رابطه میان بعثت و اخلاق است. سایر خصوصیات نقلی مانند حصر، مکارم یا محاسن و تتمیم را نمی­توان به اطمینان به حدیث نسبت داد. برای نشان دادن منزلت و رفعت اخلاق در میان آموزه‌های دینی همین مقدار ارتباط میان بعثت و اخلاق کافی است. این هم­نشینی، میان بعثت و مناسک، بعثت و اعتقادات، بعثت و سیاست و حکومت برقرار نشده است. برای فهم دقیق و نزدیک به صواب آموزه‌های دینی می­بایست از فهم جزیره‌ای اجتناب کرد.

* . مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.

[۱]. این نوشته‌ها تا آنجا که در دسترس نگارنده بوده است، به ترتیب تاریخی از این قرار است:

ـ «مکارم الاخلاق، (پژوهشی پیرامون روایت تتمیم مکارم اخلاق و روایات همانند»، اصغر هادی، فصلنامه اخلاق، ش ۵، سال ۱۳۸۵.

ـ «پیامبر اخلاق یا پیامبر قدرت»، حمید باقری، شبکه اجتهاد، ۲۷/۱/۱۳۹۷.

ـ «اخلاق یا سیاست، واکاوی آرمان اساسی بعثت پیامبر»، خبرگزاری بین المللی قرآن، ۲۷ فروردین ۱۳۹۷.

ـ «پیامبر رحمت یا پیامبر قدرت»، سایت شفقنا، ۲۷ فروردین ۱۳۹۷.

ـ «پروژه اخلاق‌زدایی از بعثت»، محمد سروش محلاتی، خبرگزاری بین المللی قرآن، ۲۷ فروردین ۱۳۹۷.

ـ «بررسی اعتبار حدیث إنَّما بُعثْتُ لاتمِّمَ مَکارمَ الأخلاقْ»، دکتر زهرا اخوان صراف، سایت شفقنا، ۱۴/۳/۱۳۹۷.

ـ «رابطه دوسویه بعثت و مکارم اخلاق»، عباس فنی اصل، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهشنامه اخلاق، سال ۱۱، ش ۴۱، پاییز ۱۳۹۷.

ـ «اتمام مکارم اخلاق، هدف بعثت رسول الله»، محمدحسن آهنگر، حسین خاکپور، غلامرضا رضوی دوست، اولین همایش ملی علوم انسانی ـ اسلامی، ۱۳۹۴، سایت مرجع دانش.

[۲]. علیرضا پناهیان، سخنرانی در تاریخ ۸/۹/۱۳۹۵، سایت شخصی.

[۳]. «مکارم اخلاق»، ص ۳۱۶ ـ ۳۱۵.

[۴]. برای آگاهی از مصادر و منابع این احادیث، ر.ک: شاخص‌­­های دینداری، ص۲۵۴ـ۲۳۳.

[۵]. السنن الکبری؛ مجمع البیان؛ جوامع الجوامع.

[۶]. الأمالی طوسی؛ فقه الرضا.

[۷]. الأمالی طوسی.

[۸]. الطبقات الکبری؛ التمهید.

[۹]. المصنف؛ الإدب المفرد؛ المستدرک؛ السنن الکبری؛ شعب الایمان؛ مسند احمد؛ التمهید؛ ادب الاملاء و الاستحلاء.

[۱۰]. المعجم الاوسط؛ ادب الأملا و الإستحلا؛ شعب الإیمان.

[۱۱]. مصادری که نقل آن‌ها به ابوهریره منتهی می­‌شود: الأدب المفرد، ادب الاملاء و الاستملاء، مسند احمد، المستدرک، التمهید، السنن الکبیر و شعب الایمان.

[۱۲]. مصدری که نقل آن به زید منتهی می­‌شود: المصنف ابن ابی شیبه.

[۱۳]. مصادری که نقل آن‌ها به جابر منتهی می­‌شود: ادب الاملاء و الاستملاء، المعجم الاوسط و شعب الایمان.

[۱۴]. مصادری که نقل آن‌ها به معاذ منتهی‌ می‌شود: المعجم الکبیر، التمهید و شعب الایمان.

[۱۵]. مصادری که نقل آن‌ها به مالک منتهی می‌­شود: الموطأ و طبقات ابن سعد.

[۱۶]. التمهید، ج۲۴، ص۳۳۳.

[۱۷]. مسند احمد، ج۱۷، ص۸۰، ح۸۹۳۹۲.

[۱۸]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۹، ص۳۷۷.

[۱۹]. الخصال، ج۱، ص۱۹۰.

[۲۰]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: مهدی مهریزی، «نقل به معنا»، فصل‌نامۀ علوم حدیث، ش۲، سال ۱۳۷۵،

[۲۱]. ر.ک: «رابطۀ دو سویۀ بعثت و اخلاق»، پژوهشنامۀ اخلاق، ش۴۱، ص۱۳۳ ـ ۱۲۷.

[۲۲]. «مکارم اخلاق»، فصلنامۀ اخلاق، ش۵، ص۳۲۷ ـ ۳۲۱.