هشت نکته درباره فقه حنفی و زبان فارسی| حسن انصاری

هشت نکته درباره فقه حنفی و زبان فارسی

1) از نمونه هایی که نشان می دهد فقه حنفی در محیط زبان فارسی و نه مثلا زبان ترکی رشد کرد و تدوین شد کتاب مهم المبسوط سرخسی است که از بزرگترین کتاب های فقه حنفی است و نویسنده اش (قرن پنجم) در شمار مهمترین فقهای احناف در طول تاریخ است. او در این کتاب مکرر حکم مواردی که در ابواب مختلف عبادات، معاملات و یا عقود و ایقاعات فارسی (در کنار زبان عربی) به کار گرفته شود را بیان می کند. در حالی که از زبان ترکی یادی نمی کند. این به خاطر این است که محیط حنفیان خراسان محیط فارسی زبان بود؛ سرخس و بلخ و بخارا و سمرقند و ..

2- کتاب فتاوی هندیه معروف به فتاوی عالمگیریه از مهمترین منابع فقه فروع و فتوایی مذهب حنفی است که در زمان اورنگ زیب و دستور او فراهم شد؛ در عصر امپراتوری گورکانی شبه قاره. این کتاب مملو از عبارات فارسی و استفتائات به این زبان و اصطلاحات و واژگان به فارسی است. همین یک کتاب به تنهایی نشان می دهد که تا چه اندازه زبان فارسی و محیط خراسانی و ایرانی در شکل دادن فقه حنفی سهم مهم داشته. زبان فارسی نه تنها عامل پیوند فرهنگی و زبانی همه ساکنان خراسان بزرگ بلکه عامل پیوند دینی همه آنان بوده.

3- از دیگر منابع فقه حنفی خراسان که کلمات فارسی در آن زیاد است این کتاب است: خزانه المفتین تألیف حسین بن محمد بن الحسین السمنقانی (سمنگان دشت تایباد خراسان) (درگذشته ۷۴۶ ق). او از منابع فقهی حنفی متعددی استفاده کرده؛ بیشتر آنها منابع فتوایی تألیف شده در خراسان سده های آغازین است.

4- از منابع مهم فتوایی در فقه حنفی یکی هم فتاوى الفرغانی، معروف به قاضی خان (درگذشته 592 ق) که باز بسیاری از کلمات فارسی را و نه مثلا زبان ترکی در آن می بینیم. دلیل آن این است که کتاب در محیطی نوشته شده که فارسی در آن زبان مخاطبان بود. زبان فارسی خدمت بسیاری به فقه حنفی کرده و برای فهم فقه حنفی آشنای با زبان و فرهنگ ایرانی ضروری است.

5- یکی دیگر از مهمترین متون فقه حنفی که از میراث خراسان بزرگ است و در آن تنها زبان فارسی (در کنار عربی)  مورد توجه نویسنده بوده کتاب قاضیخان (فتاوی خانیه) است تألیف فخر الدین أبو المحاسن الحسن بن منصور بن محمود الأوزجندی الهدایه فی شرح بدایه المبتدی تألیف أبو الحسن برهان الدین علی بن أبی بکر بن عبد الجلیل الفرغانی المرغینانی (درگذشته 593 ق) است. چنانکه از این کتاب هم معلوم می شود زبان فارسی قرن ها قبل از زبان ترکی پایه اساسی در ادبیات فقه حنفی بوده.

6- آل برهان یا بنی مازه رؤسای حنفیان و بخارا در سده های ششم و هفتم بودند و از کسانی بودند که میراث دینی و فرهنگی به زبان فارسی را نمایندگی می کردند و آن را حفظ کردند. آثار آنان در فقه و عقاید حنفی آینه فرهنگ خراسان و زبان فارسی است. از جمله کتاب المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی از أبو المعالی برهان الدین محمود بن أحمد بن عبد العزیز بن عمر بن مَازَهَ بخاری (درگذشته 616 ق) که از مهمترین و مفصلترین آثار در فقه حنفی است و مملو از اصطلاحات، کلمات و جملات به زبان مردم بخارا یعنی زبان فارسی است.

7-  یکی از جالب ترین آثار در فقه حنفی کتاب النهایه فی شرح الهدایه (بدایه المبتدی) تألیف حسام الدین حسین بن علی السغناقی (سغناق از بلاد ترکستان) (درگذشته ۷۱۴ ق) است که بی آنکه به زبان ترکی ارجاعی دهد مکرر از زبان فارسی در ذکر فتاوی حنفی و از کلمات و اصطلاحات آن یاد کرده.   این در حالی است که نویسنده بخش بزرگی از عمر خود را در نزد حنفیان شامات می زیسته اما به سبب آنکه تحصیلاتش نزد علمای فرارود و خراسان بوده در نوشته هایش به زبان فارسی توجه بسیار دارد. این نشان می دهد دست کم بخش مهمی از مخاطبان این کتاب فارسی زبان اصلی شان بوده.

8- از دیگر منابع سهم مهم زبان فارسی در فقه حنفی کتاب الفتاوى التاتارخانیّه (20 جلد) از عالم بن العلاء انصاری اندربتی دهلوی هندی (د. ۷۸۶ ق) است. مجموعه ای است بر اساس کتاب های افتایی کهنتر فقه حنفی. گنجینه ارزشمندی است.

کاش کسی پیدا می شد فارسیات این کتاب ها را یکجا گرد می آورد.