علمای امامیه و تحریف قرآن(۱)

 

مسأله تحریف قرآن و یک غفلت بزرگ

درباره موضوع تحریف قرآن یک نکته بسیار مهم معمولا مورد غفلت قرار می گیرد و آن اینکه اگر از تحریف قرآن چه در مقام نقص و چه وجود اضافاتی بر قرآن ادعای پاره ای از غلات شیعه و یا گروه های دیگری از میان غیر شیعیان بر وجود تحریف در سده های سوم قمری به بعد مقصود است، چنانکه آنچه در کتاب هایی مانند قرائات سیاری و مانند آن و پاره ای محدود از روایات کافی و کتب حدیثی دیگر می بینیم و مربوط به این دوره هاست طبعا این ادعاها به دلیل متأخر بودن گزارش هایشان نسبت به زمان عمومی شدن مصحف رسمی قابل اعتنا نیست و حداکثر می تواند نشان دهد که این گروه ها سعی در تحریف قرآن داشته و یا می خواسته اند با ادعای وجود تحریف در قرآن عقاید مذهبی خود را تحکیم کنند.

اما اگر این گزارش ها در این نوع منابع حاکی از وجود روایات کهن تری باشد که زمان روایت و تحریر آنها به دوره های قدیمتر می رسد یعنی به سده اول و نیمه اول سده دوم قمری و آن حدود می رسد باز هم قبول چنین گزارش هایی بسیار مشکل است. سببش این است که در سده اول و تا حدود نیمه های سده دوم هنوز مذهب ارتودکسی اسلامی که بعدها تحت عنوان سواد اعظم اهل سنت شناخته شد نه تنها شکل نگرفته بود بلکه در بسیاری از مسائل میان گروه ها و مذاهب مختلف فکری و سیاسی و طبقات مختلف در مدینه و شام و دیگر امصار اختلاف نظرهای جدی وجود داشت. علاوه بر اختلافات سیاسی به طور نمونه میان بنی امیه و زبیریان و یا میان عراقیان و شامیان، اختلافاتی بنیادی بین علمای مورد حمایت بنی امیه از یک سو و مخالفانشان از میان خوارج و قدریه و مرجیان و شیعیان و در میان خود همین گروه ها وجود داشت.

اختلاف میان اصحاب حدیث

اندکی بعد این اختلافات به نزاع ها میان امویان و گروه های هوادار عباسیان کشید و بعد به اختلافات میان اصحاب حدیث از یک سو و جهمیان و معتزلیان منتهی شد. در این میان و تا قبل از تحکیم ارتودکسی دینی اگر هر کدام از این گروه ها سعی در ارائه روایتی متفاوت از قرآن برای تحکیم آرای خود می داشتند و لو اینکه این روایات با اختلافاتی محدود و با اضافه و کم کردن چند آیه ای به مصحف همراه بود حتما با واکنش مخالفان روبرو می شد. درباره همه گونه اختلافات گزارش های متعددی در منابع نقل شده و هر گونه اختلاف عقیده در میان این گروه ها را می دانیم با واکنش گروه های دیگر روبرو می شده است. این در حالی است که هیچ کدام از گروه های مذهبی در دو سده نخست دیگری را متهم به تحریف قرآن نکرده و به طور مثال هیچ کدام از مخالفان امویان آنان را متهم به تحریف قرآن و یا تلاش برای آن نکرده اند. گزارش های محدودی که در این زمینه وجود دارد بیشتر آنها یا ساخته دوره های بعدی است – و به همان گزارش های دسته اول که در آغاز از آنها یاد کردیم مربوط می شود و بنابراین قابل اعتنا نیست – و یا اینکه ناشی از مواردی است که به تحریف مربوط نمی شود و بیشتر ناظر به اختلاف قرآئات و یا اختلاف مصاحف و از این قبیل است.

از چه زمانی شیعیان را متهم به عقیده تحریف قرآن کردند؟

برخی از محققان که اصرار دارند تشیع اصیل را مذهبی باطنی و با گرایشات تأویلی و غلوگرایانه و به عبارتی دیگر دیانتی در چارچوب باور به نوعی از الوهیت امامان شیعه قلمداد کنند در عین حال بر این نکته تأکید می کنند که یکی از عناصر اصلی این تشیع اصیل و اولیه عدم باور به تمامیت قرآن و وجود دست کم نقص، اگر نگوییم باور به وجود اضافاتی در قرآن است. آنان معتقدند باور به تمامیت مصحف عثمانی به عنوان یکی از نتایج روند سنی گرایی در میان تشیع امامی بود که به ویژه با حکومت آل بویه بر بغداد و به قدرت رسیدن سلطه مذهبی و غلبه متکلمان به ظهور پیوست. در اینکه این تحلیل ریشه و بنیادی تاریخی ندارد سخن بسیار می توان گفت. منتهی در رابطه با تحریف قرآن باید این نوع نویسندگان به این پرسش ساده پاسخ دهند که اگر چنین است پس چرا در ادبیات جدلی و مذهبی میان شیعیان امامی و سایر مذاهب و فرق اسلامی و از آن میان زیدیه و اهل سنت و معتزله هیچ نشانی از این اتهام زنی یعنی اتهام شیعیان به وجود تحریف در قرآن تا اواخر سده سوم قمری در منابع دیده نمی شود؟ در واقع نخستین نمونه موجود از این نوع اتهام زنی روشن را در کتاب «الانتصار» ابو الحسین خیاط می بینیم که اثری است از حدود سال ۲۷۰ .ق (و احتمالا یکی دو سال بعد از این تاریخ).

چنانکه پیش از این در یادداشتی مستقل نشان دادم که جاحظ در «حجج النبوه» خود گرچه اشاره می کند که شیعیان امامی نسبت به متن مصحف زید بن ثابت طعن هایی را وارد می کردند منتهی در عین حال خودش اضافه می کند که آنان از قرائت ابن مسعود حمایت می کرده اند. البته چنانکه در آن یادداشت گفتم این به معنی اتهام زنی جاحظ نسبت به شیعیان در خصوص عقیده به تحریف قرآن نیست. در واقع شیعیان امامی در چارچوب جدل های ضد سنی خود و انتقادات نسبت به عثمانیه عمل عثمان را در خصوص تکیه بر مصحف زید بن ثابت و رد کردن و دستور به آتش زدن مصاحف دیگر و عدم پذیرش مصحف ابن مسعود را مطرح می کردند و در واقع تکیه آنها نه بر قضیه تحریف که جاحظ اساسا بدان اشاره ای ندارد بلکه نوع رفتار عثمان با مصحف ابن مسعود و تمسک به برتری مصحف او بر مصحف زید بن ثابت صرفا برای ذکر مثالب خلیفه سوم از دیدگاه شیعیان بود. بدین ترتیب باید گفت قدیمترین اشاره به عقیده به تحریف قرآن تا آنجا که منابع ما اجازه می دهند از آن ابو الحسین خیاط است. به احتمال زیاد این اتهام ریشه در همان جدل مذهبی دارد که جاحظ بدان اشاره کرده و در فاصله میان جاحظ تا خیاط یعنی درست تنها چند دهه تبدیل به اتهامی بر علیه شیعیان در محیط های معتزلیان ضد شیعی شده است.

سوالی از کسانی که شیعه را متهم به تحریف قرآن می‌کنند

حالا با مقدماتی که گفته شد پرسش اینجاست: اگر عقیده به تحریف قرآن یکی از اصول تشیع قدیم و باطنی بود چرا مخالفان تشیع تا حدود اواخر سده سوم از آن در کتاب ها و ردیه ها و گزارش های ضد شیعی خود نامی و یادی نکرده اند؟ مگر از قرآن مهمتر در دیانت اسلام وجود دارد؟ چرا در منازعات مذهبی دو سه قرن نخستین کسی شیعیان را متهم نکرده است که شما به تحریف قرآن باور دارید؟ در چند متنی که از سده دوم قمری در دست است و از جمله متون بازیافته اباضیان (یکی از گروه‌های خوارج) که اخیرا کشف و منتشر شد با وجود انواع اتهام زنی ها به شیعیان از بحث تحریف قرآن سخنی به میان نیامده است؟

در نیمه اول سده سوم اصحاب حدیث بغداد بیشترین حملات را نسبت به شیعیان و رافضه داشته اند اما هیچ کدام از این موضوع سخنی نگفته اند. به طور نمونه در چند متنی که در عقیده به احمد بن حنبل منسوب است و در آنها از رافضه و عقایدشان بحث شده مطلقا اشاره ای به موضوع تحریف قرآن نمی شود (در همان دوره در آثار حارث محاسبی هم چنین چیزی دیده نمی شود). در متن الرد علی الرافضه از امام قاسم بن ابراهیم رسی که از اوائل سده سوم قمری است (و همچنین در الرد علی الروافض که منسوب به اوست گرچه در درستی این انتساب تردیدهایی هست) با وجود اشاره به عقاید مختلف – و به قول نویسنده – «غیر قابل قبول شیعیان»، هیچ سخنی از اتهام تحریف قرآن در میان نیست؟ قبلا در مقاله ای نوشتم که فضل بن شاذان (از متکلمان بزرگ شیعه و از صحابه ائمه علیهم‌السلام) در حدود نیمه سده سوم در کتاب الایضاح آشکارا از تمامیت قرآن دفاع می کند و در مقابل مخالفان سنی مذهب را به باور به وجود تحریف ها و اختلافات در مصاحف قرآنی متهم می کند.

بزرگان امامیه و رد کامل ادعای تحریف قرآن

واقعیت این است که عقیده به تحریف قرآن در میان بخشی محدود از شیعیان صرفا در حدود دو سه دهه آخر سده سوم به دلایلی که آقای دکتر حسین مدرسی طباطبایی به خوبی در مقاله خود درباره تحریف به بحث گذارده اند شیوعی پیدا کرد و بعد به صورت یک اتهام از سوی مخالفان تشیع به عموم شیعیان نسبت داده شد. نخستین گروه هایی که این عقیده را در میان شیعیان و با تأثیر پذیری از برخی بحث ها و روایات اهل سنت مطرح کردند، طیف هایی در میان غلات کوفه و به ویژه بصره و بغداد و بعدا شماری از محدثان غیر معتبر در میان شیعه و از جمله احمد بن محمد سیاری بودند. این عقیده خیلی زود از سوی متکلمان و اهل نظر امامیه مورد رد و انکار قرار گرفت.

نظر آیت‌الله بروجردی در باره منشاء ادعای تحریف قرآن

درباره اینکه موضوع تحریف قرآن نخستین بار توسط چه کسانی در قرون نخستین مطرح شده بحث و سخن زیاد است. نگارنده هم پیش از این در نوشته‌های خود، نظریه ابتکاری مرحوم آیه الله بروجردی را درباره این موضوع مطرح کردم. ایشان معتقد بودند که مقدمات این باور نخست در محیطی غیر شیعی از سوی مخالفان امامت حضرت امیر (ع) و با هدف نوعی تبریر و سبب تراشی برای عدم توجه اصحاب سقیفه به امامت حضرت و تخلف آن امام نسبت به بیعت با ابوبکر مطرح شد (و البته بعدا به عنوان استدلالی معکوس از سوی شماری از شیعیان مورد استفاده قرار گرفت؛ به شرحی که در یادداشتی قبلا توضیح داده ام).

نظر فضل‌بن شاذان درباره مساله «تحریف قرآن»

ریشه این دیدگاه ابتکاری را می توان در کتاب الایضاح تألیف فضل بن شاذان (د. ۲۶۰ ق) یافت. من بعید نمی دانم مرحوم آقای بروجردی تحت تأثیر نکته ای که ابن شاذان در این کتاب در خصوص کتابت مصحف از سوی حضرت امیر و تأخیر امام در بیعت با ابوبکر مورد اشاره قرار داده دیدگاه ابتکاری خود را ابراز کرده باشد. از دیگر سو در این کتاب، فضل بن شاذان مخالفان سنی مذهب و مرجئه را متهم می کند که شما قائل به تحریف قرآن شده اید. او این بحث را در دو جای کتاب الایضاح مطرح کرده است: یکجا زمانی که توسل به رأی را در فقه و حلال و حرام و احکام شرعی از سوی اهل سنت مورد انتقاد قرار می دهد و از قول آنان می نویسد که سبب این کارشان نقص احادیث و سنت است و اینکه چاره ای جز رجوع به رأی نیست. بعد در دنباله می گوید آنان حتی این را مطرح می کنند که از قرآن آیاتی حذف شده و بدین ترتیب باید به رأی مراجعه کرد و از آن چاره ای نیست. ابن شاذان اینجا سخت بر آنان می تازد و می گوید چرا از کسانی که آرای خود را داخل در احکام شرع می کنند نمی خواهید که آیات حذف شده را در دسترس قرار دهند؟ مگر نه این است که این کار ساده تر است از اینکه به جای قرآن آرایی تازه بیاورند؟ ابن شاذان ادامه می دهد: مگر نه این است که حلال و حرام هم همچون خود قرآن از جانب خداست؟ اگر چنین است چرا به جای آرای تازه در حلال و حرام قرآن را کامل نمی کنند؟ این کار ساده تر نیست؟ اینکه چه کسانی بنابر زعم مخالفان موجب نقص قرآن شده اند را ابن شاذان در قسمتی دیگر از کتاب الایضاح معرفی می کند. گرچه خودش چه در این قسمت و چه در قسمت دوم به نقص قرآن باور ندارد و در مقام جواب در مقام نقض می گوید نقصی که شما محتمل می دانید که در قرآن وجود دارد کار همان هایی است که شما را به اعتقاد به رأی در قرآن فرا خواندند. کامل کردن بخش های ناقص قرآن از سوی آنان بسی ساده تر باید باشد. وانگهی، او می افزاید، اگر می توانید قرآن را ناقص کنید چرا سنت را نکرده باشید و بی دلیل نقص سنت را به پیامبر منسوب می کنید و می گویید به سبب نقص و عدم شمول سنت و عدم بیان همه امور حلال و حرام نیازمند رأی شده اید؟ اگر قرآن را ناقص کرده اید پس حتما بر ناقص کردن سنت هم توانا و دلیر بوده اید. او در نهایت می نویسد که علم قرآن به شکل کاملش و با حلال و حرامش نزد ائمه ما است و به جای اعمال رأی در احکام شرعی به ائمه شیعه باید مراجعه کرد و علم آن را طلب کرد.

ناردستی نظر دکتر سروش درباره تحریف قرآن

بدین ترتیب برخلاف نظر آقای دکتر سروش که بخشی مهم از علمای تشیع را به اظهار عقیده تحریف قرآن منتسب می کنند و تلویحا تمام تقصیر و یا قصور را بر گردن آنان می بینند باید گفت در نیمه سده سوم قمری فضل بن شاذان، دانشمند و متکلم طراز اول خراسان نظری کاملا متفاوت داشته و اتفاقا بر این باور بوده که این عقیده منشأ دیگری دارد. از آنچه ابن شاذان می گوید علاوه بر آنچه آیه الله بروجردی در جهت سبب شکلگیری عقیده به تحریف قرآن بیان کرده‌اند شاید بتوان سببی دیگر هم استنباط کرد و آن اینکه باور به تحریف قرآن را نخست معتقدان به رأی و قیاس در احکام شرعی شاید به جهت تبریر عمل به این دو در شریعت پیشنهاد کرده باشند.

نظر فضل‌بن شاذان را در دو محور کلی می‌توان صورتبندی کرد؛ در قسمت اول سیاق عبارت تردیدی نمی گذارد که ابن شاذان معتقد به نقص قرآن نبوده اما در عین حال معتقد بوده که مشکل در عدم شناخت تأویل قرآن است که از دیدگاه او به شکل کامل نزد امامان شیعه است. در نقل دوم به وضوح ابن شاذان مخالفان شیعه از میان مرجیان و اسلاف اهل سنت را منتسب به عقیده تحریف قرآن و یا دست کم نقل روایات ناظر به تحریف و نقص قرآن کرده و روایاتی که آنان در زمینه نقص آیاتی از قرآن را در منابع خود نقل کرده اند به باد انتقاد می گیرد. می دانیم که اهل سنت تبریراتی را برای وجود این روایات ذکر کرده اند و خواسته اند اتهام عقیده به تحریف را از خود سلب کنند. از مهمترین پاسخ های آنان این بوده که این روایات ناظر به موضوع نسخ تلاوت است (ابن قتیبه در مختلف الحدیث به طور نمونه به این موضوع پرداخته).

ابن شاذان در مقابل، از عباراتش کاملا پیداست که خود با اعتقاد به تحریف و نقص قرآن مخالف است. وانگهی اگر او خود به عنوان شیعی متهم به باورمندی به تحریف قرآن بود هیچگاه نمی توانست بدین تصریح مخالفان خود را به دلیل نقل شماری روایت که معنای تحریف قرآن می تواند داشته باشد مورد سرزنش قرار دهد.

  مشخصات مصحف حضرت امیر که قاسم رسی در عصر امام رضا (ع) دیده بود

در یکی از دفاتری از مسائل قاسم رسی که از او باقی مانده و من در جای دیگری اصالت هسته اصلی آن را اثبات کرده ام قاسم رسی از مصحف حضرت امیر یاد می کند و مشخصات آن را چنین توضیح می دهد:

وسئل عن المصاحف هل فیها اختلاف ؟

فقال رضی الله عنه : رأیت المصحف بخط علی بن أبی طالب صلوات الله علیه، وفیه أیضا خط سلمان والمقداد، وهو کما أنزل، وهو عند بعض ولد الحسن، وإن ظهر الإمام فستقرأونه، ولیس بین ذلک وبین الذی فی أیدینا زیاده ولا نقصان، إلا مثل: قاتلوا اقتلوا وأشباهه، لا (کذا: أو) فی تقدیم السور وتأخیرها.

 

همین مطلب با کمی توضیحات بیشتر در یکی از کتاب های کوچک هادی الی الحق که نواده اوست هم با سند نقل شده (در رساله الرد على من زعم أن القرآن قد ذهب بعضه):

وفی ذلک ما حدثنی أبی عن أبیه، أنَّه قال: قرأت مصحف أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه، عند عجوز مسنه، من ولد الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب؛ فوجدته مکتوباً أجزاء، بخطوط مختلفه، فی أسفل جزء منها مکتوب: وکتب علی بن أبی طالب، وفی أسفل آخر: وکتب عمار بن یاسر، وفی آخر وکتب المقداد، وفی آخر: وکتب سلمان الفارسی، وفی آخر: وکتب أبو ذر الغفاری، کأنهم تعاونوا على کتابته، قال جدی القاسم بن إبراهیم صلوات الله علیه: فقرأته فإذا هو هذا القرآن الذی فی أیدی الناس حرفاً حرفاً، لایزید حرفاً ولا ینقص حرفاً؛ غیر أن مکان قَاتِلُوا الَّذِیْنَ یلونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ(التوبه (۱۲۳): اقتلوا الذین یلونکم من الکفار، وقرأت فیه المعوذتین.

حال چند نکته اینجا محل توجه است؛

۱ – از این مطلب عدم تحریف قرآن دست کم به عنوان یک عقیده در عصر قاسم رسی روشن می شود. علاوه بر اینکه از دیدگاه او به عنوان عالم برجسته اهل بیت مصحف حضرت امیر با مصاحف دیگر تفاوتی نداشته الا در برخی قرائات و یا احتمالا تقدم و تأخر سُوَر.

۲- او معتقد بوده که این مصحف در دست اهل بیت است و در وقت ظهور امام همان را مبنای قرائت قرار می‌دهد. مقصود او از ظهور امام در این عبارات امامی از میان اهل بیت است که زیدیان و شیعیان در برنامه سیاسی خود همواره در صدد تشکیل دولت او بوده اند. این البته به شخص معینی اشاره ندارد. اما بخشی از سیره امام عادل را چنین می دانسته اند که طبق قرآن و مصحف حضرت امیر عمل کند. احتمالا این باور در میان غلات شیعی که با ظهور قائم او قرآن جدیدی می آورد و تحریفات قرآن را کنار می زند ریشه در همین عقیده زیدی داشته که قاسم رسی اینجا بدان اشاره می کند. علما و متکلمان خط اعتدال شیعی همواره سخن و روایت غلات شیعی را درباره مصحف متفاوت حضرت امیر رد کرده اند (نمونه فقیه آگاه مرحوم آقای بروجردی را قبلا اینجا آورده ام).

۳-تأکید بر وجود معوذتین به خاطر اختلافی بوده که در میان صحابه در این زمینه وجود داشته و باز تأکیدی است بر عدم تحریف.

۴- قاسم رسی بخش مهمی از عمر خود را در مصر گذرانید. احتمالا او این مصحف را نزد سیده نفیسه در مصر که همین نسب که قاسم ذکر می کند را داشته دیده بوده است. محتملا باید اثر این مصحف را در مصر جستجو کرد. قاسم بعدها این مطلب را وقتی در رس مدینه سکنی داشت برای اصحاب و فرزندانش روایت کرد.

آیا جاحظ شیعیان را متهم به عقیده تحریف قرآن کرده؟

در شماری از تحقیقات درباره تاریخچه عقیده به تحریف قرآن و از جمله در مقاله آقای دکتر حسین مدرسی طباطبایی در این زمینه که به فارسی هم ترجمه شده این مطلب عنوان شده که جاحظ نخستین کسی است که این اتهام را نسبت به شیعیان امامی مطرح کرده است (این مقاله بهترین و محققانه ترین مقاله ای است که تاکنون درباره رد اعتقاد به تحریف قرآن در زبان انگلیسی نوشته شده). به نظر من این مطلب درست نیست. دقت در عبارات مورد استناد در رساله حجج النبوه نشان می دهد آنچه جاحظ از آن سخن می گوید بحث تحریف نیست و فقط اشاره به عدم باور امامیه (به تعبیر او: روافض) نسبت به مصحف زید بن ثابت و باورمندی به قرائت (مصحف) ابن مسعود دارد.

جاحظ امامیه را متهم به عقیده تحریف قرآن نمی کند. او ضمن تصریح بر اینکه جمیع مذاهب و فرق و حتی شیعیان بر تمامیت قرآن و صحت مصحف عثمانی تأکید دارند می گوید اگر کسی روافض را به عنوان مخالف ذکر کند این مخالفت اهمیتی ندارد و بعد در توضیح مخالفت آنان تصریح می کند که روافض (امامیه) بر مصحف زید بن ثابت طعن می زنند و آن را انکار می کنند و به قرائت دیگری باور دارند. این مصحف را جاحظ خود معرفی می کند و به ابن مسعود در همینجا اشاره می کند. در متن چاپی رسائل جاحظ مصحح به جای “لغیره” که در دو نسخه از کتاب آمده، “تغییره” را پیشنهاد کرده که به نظر من درست نیست و با سیاق عبارت و عربیت کلام هم به کلی ناسازگار است. اگر حتی خوانش نسخه ها را هم قبول نکنیم باز شاید در نسخه اصل به جای “تغییره” بوده: “تعییره” به معنای اینکه آن را (یعنی زید و مصحفش را) نکوهش و تقبیح می کردند (“تغییره” چنانکه گفتم با سیاق و عربیت متن نمی سازد). می دانیم که حتی در سده چهارم در بغداد گاهی شیعیان امامی مصحف ابن مسعود را به عنوان مصحف مقبول قرآن مطرح می کردند و گاه بر سر این موضوع فتنه ها و مشکلاتی هم که البته ریشه سیاسی داشت درست می شد. با این همه روشن است که عدم باورمندی به جمع زید بن ثابت و مصحف او و اعتقاد به مصحف ابن مسعود به معنای عقیده به تحریف در قرآن نیست و اینجا هم جاحظ اصلا نظرش این نیست. اگر جاحظ که خصم رافضیان بود این باور را به معنی اعتقاد به تحریف قرآن می دید حتما چه در این رساله و چه در رسالات دیگرش که مکرر بر رافضه طعن زده به این موضوع بازمی گشت و آن را بزرگنمایی می کرد. در حالی که می دانیم جاحظ هیچ گاه چنین نکرده است. درباره مصحف ابن مسعود در منابع قدیم تاریخ و حدیث سخن زیاد است و معلوم نیست اساسا تا چه اندازه اصل وجود مصحفی به نام او صحت داشته باشد؛ گرچه حتی تا قرن ها بعد مثلا در نقلی از قرطبی کسانی نسخه ای از مصحف او را در اینجا و آنجا نشان می گرفتند. اما هر چه هست تمایز مصحف ابن مسعود با مصحف زید بن ثابت در حد بحث تحریف قرآن مطلقا نبوده و وقتی جاحظ عبارات بالا را می نوشته مطلقا به موضوع تحریف آنچنانکه بعدا شیعیان به باورمندی بدان متهم شدند نظر نداشته است.

جاحظ و سندی مهم در مورد ادعای تحریف قرآن

ما قبلا در یادداشتی نشان دادیم که آنچه جاحظ در کتاب حجج النبوه درباره عقیده شیعه در مورد مصحف زید بن ثابت گفته به معنی اتهام زنی به شیعیان از سوی او درباره عقیده تحریف قرآن نیست. سند مهم دیگری که این نظر را تأیید می کند و این باور ما را ثابت می کند که باور تحریف قرآن در نزد برخی از شیعیان و اتهام زنی مخالفان به شیعه در این مورد قدیمتر از نیمه سده سوم قمری نیست  و اینکه این باور در دهه های ششم و هفتم سده سوم تنها در میان غلات شیعی رواجی یافت فصلی از کتاب العثمانیه تألیف جاحظ است که در آن او به ذکر آیاتی می پردازد که به نظر عثمانیه در شأن ابوبکر خلیفه اول نازل شده است. آنگاه جاحظ در دنباله می نویسد: “وقالت العثمانیه: فإن زعمت الرافضه أن الله أنزل فی علی آیا کثیرا، فکان مما أنزل فیه وفی ولده قوله: فأولی الأمر علی وولده. فلعمری لئن کان أصحاب الأخبار قد أطبقوا على أنها نزلت فی علی وولده إن طاعتهم لواجبه، وإن کان هذا شیئا تقوله متقول، أو جاء من وجه ضعیف، فهو مع ضعفه شاذ. ولیس فی ذلک لکم حجه، لأن الحدیث قد یحتمله الرجل الواحد الثقه عن مثله، فیکون شاذا، ما لم یکن مستفیضا شائعا قد نقل عن المستفیض الشائع…” ( ص ۱۱۵). در دنباله صفحاتی را جاحظ اختصاص می دهد به آیاتی را که شیعه امامیه مورد استناد قرار می دهد و معتقد است آنها در شأن حضرت امیر (ع) نازل شده است. تمامی آنچه شیعه به آنها در این قسمت استناد کرده آیات قرآنی است که هم‌اکنون نیز در قرآن‌های موجود، وجود دارد و در اینجا هیچ نشانی از آیاتی که ادعا می شود شیعیان آن را از قرآن و در شأن حضرت می دانند اما معتقدند از مصحف عثمان حذف شده دیده نمی شود. روشن است که اینجا طبیعی ترین جایی بود که جاحظ با ذکر ادعای یاد شده، عقیده شیعیان به تحریف را مطرح و استناد به آن آیات را مردود اعلام کند اما می بینیم چنین نکرده است چرا که اساسا در زمان تألیف کتاب العثمانیه چنین عقیده ای در میان شیعه وجود نداشت. بنابراین پژوهشگران و نویسندگانی که اندیشه تحریف قرآن را امری اصیل در تشیع می دانند ظاهرا به این سند مهم تاکنون توجه نداشته اند!

*تهیه و تنظیم: عظیم محمودآبادی