سلمان رشدی و آیات شیطانی: از فتوای ارتداد تا ترور

سلمان رشدی و آیات شیطانی

نام «سلمان رشدی» دوباره پس از صدور فتوای مربوط به ارتداد وی بر سر زبان‌ها افتاده و ترور او به موضوع داغ رسانه‌های داخلی و خارجی تبدیل شده است. این نویسنده تبعه انگلیس و هندی‌تبار پس از نگارش کتاب «آیات شیطانی» مورد خشم و اعتراض مسلمانان قرار گرفت. مهرماه ۱۳۶۷ بود که انتشارات وایکینگ انگلستان کتاب جدیدی به نام «آیات شیطانی» را به قلم سلمان رشدی منتشر کرد؛ کتابی پانصد و چهل و چند صفحه‌ای که در قالب داستان‌های خیالی، شخصیت پیامبر  اسلام،صحابه، همسران پیامبر، سایر پیامبران الهی و مقدسات مسلمانان را به تمسخر گرفته بود. سلمان رشدی که بعد از فتوای آیت‌الله خمینی (۱۹۸۹) ناچار به زیستن دوره‌ای طولانی به صورت مخفی شد، در سالهای اخیر بیشتر در محافل عمومی حضور می‌یافت. وی که ۷۵ سال دارد حتی پس از نگارش کتاب، با دستاویز قرار دادن «آزادی بیان» از هر فرصتی برای تاختن به عقاید مسلمانان استفاده کرده و حتی در مصاحبه با روزنامه «بیگ‌ایشوز» ضمن اشاره به سال‌های زیادی که در فرار و زندگی امنیتی گذرانده ادعا کرد که از کار خود پشیمان نبوده و اگر به گذشته بازگردد بازهم آن کتاب را می‌نویسد.

سبک روایی رشدی را از گونه رئالیسم جادویی می‌دانند. رمان بچه‌های نیمه‌شب تم‌هایی از طبل حلبی گونتر گراس را در خود دارد که رشدی آن را الهام‌بخش نوشتن کتاب می‌داند. آیات شیطانی نیز به وضوح وامدار مرشد و مارگریتا اثر میخائیل بولگاکف روسی است. رمان آیه های شیطانی با سقوط دو مرد از آسمان آغاز می شود. جامبوجت ربوده شده ی بُستان برفراز دریای مانش منفجر می‌شود و دو تن از مسافران به طرز معجزه آسایی زنده و سالم بر زمین سقوط می کنند. این دو جبرئیل فرشته و صلدین چمچا نام دارند و حرفه شان هنرپیشگی است. جبرئیل ستاره ی‌ پُرآوازه ی‌ فیلم های مذهبی هند است که در جستجوی الی کُن، ملکه ی یخ، یا زنی که بر قله ی اِوِرِست پا نهاده به لندن سفر می کند. و صلدین، بازیگر نقش های رادیویی و فیلم های تلویزیونی کودکان و استاد تغییر لهجه و تغییر صدا، از دیدار پدرش در بمبئی به انگلستان عزیزش، “کشور میانه رَوی و اعتدال”، باز می گردد.

این دو پرسناژ حین سقوط از آسمان همراه با استحاله ای مرموز ماهیّتی نمادین می یابند و یکی به موجود شیطانی و دیگری به مردی فرشته آسا که در تاریکی هاله ای نورانی گرد سرش می درخشد، تبدیل می شوند.

استحاله ی‌ سمبولیک جبرئیل و صلدین، خواننده را در اندیشه ی چرایی و چگونگی آن درگیر می کند، ولی از دیدگاهی دیگر آن دو شخصیت های اصلی رُمانند که میانشان ماجراهای پُرتحرک در قالب قصه هایی که به نحوی اسرارآمیز به یکدیگر می‌پیوندند جریان دارد.

در این کتاب تز و آنتی تز فراوان است. همه چیز تغییر شکل می یابد و آنچه را بهترین افکار می یابیم از دیدی دیگر به شیطانی ترین پندارها تبدیل می شود. آیه های شیطانی پیش از آن که رُمانی ضد دین باشد و مانند کتاب ۲۳ سال مدارکی علیه پیغمبر ارائه دهد، کتابی است درباره ی‌ چگونگی استحاله و تغییر. استحاله ای که در اثر غربت یا تلاش برای هماهنگی با تغییرات سریع و پیچیده ی‌ این دنیای دیوانه در انسان ها به وقوع می پیوندد. دنیای ما که به گفته ی‌ پدرِ الی “پُر از تضاد است. این را از یاد نبر. در اینجا اشباح، نازی ها و قدیسین همه همزمان زندگی می کنند و در حالی که در گوشه ای از خوشبختی به اوج می رسی، جهنم در پایان راه انتظارت را می کِشد. دنیایی از این وحشی تر وجود ندارد.” و هیچ نویسنده ای تا کنون تضادهای این دنیا را این چنین تصویر نکرده است. رُمان آیه های شیطانی تماشاخانه ی‌ برخورد نیک و بد و کارزار خیر و شر است. دنیایی مانوی که در آن سپیدها، سپید سپیدند و سیاه ها، سیاه سیاه.

سلمان رشدی کیست؟

سلمان رشدی در سال ۱۹۴۷ در بمبئی به دنیا آمده، از سن ۱۴ سالگی در انگلستان اقامت گزیده، رُمان های بچه های نیمه شب، شرم (که در فرانسه جایزه ی بهترین رُمان خارجی را برنده شده.)، لبخند جگوار: سفری به نیکاراگوآ، سناریوی دو فیلم تلویزیونی و مجموعه داستان گریموس را به رشته ی تحریر در آورده، جوایز ادبی بوکر پرایز، جمیزنیت بلک مِمُوریال و انجمن ادبی انگلیسی زبانان را برنده شده و آثارش تاکنون به ۲۰ زبان ترجمه و منتشر گشته است. (از جمله رُمان های بچه های نیمه شب و شرم را به فارسی نیز برگردانیده اند.) رشدی در سال ۱۹۶۸، هنگامی که دانشجوی دانشگاه کمبریج بود به جنبشِ چپ پیوست و در تظاهرات دانشجویان علیه جنگ ویتنام شرکت جست. در همان سال ها، تماشای تئاتر در تماشاخانه های پیشرو (آوانگارد) لندن، عشق به هنرپیشگی را در او زنده کرد. با این حال در پایان تحصیلاتش در یک آژانس کوچک تبلیغاتی سردبیر شد و نگارش اولین رُمانش را آغاز کرد. این رُمان که درباره ی‌ یکی از قدیسین مسلمان بود، توفیق انتشار نیافت و دومین اثرش، مجموعه داستان گریموس نیز مورد پسند منتقدین قرار نگرفت. اما او مأیوس نشد و پس از پنج سال در سال ۱۹۸۱، رُمان بچه های نیمه شب را منتشر کرد. رُمان تکان دهنده ای که پس از انتشار، صفحات مطبوعات انگلستان را به خود اختصاص داد و قصه ی‌ استقلال هند است که از زبان مسلمان جوانی حکایت می شود. از قضا این رُمان رشدی نیز به این خاطر که در آن خانم گاندی را بیوه لقب داده و از فساد دولت کنونی هند انتقاد کرده است، باعث جنجال فراوانی در هندوستان شد. حیرت آور نیست که در سال ۱۹۸۳ نیز نویسنده که همچنان جهان را با معیارهای ناشی از عدالت طلبی ارزیابی می کند، در رُمان شرم با سَبکی که افسانه، واقعیت و تاریخ را در هم می آمیزد، شخصیت های سیاسی مُعاصر پاکستان را به انتقاد گرفت و از بینظیر بوتو با لقب باکره ی تنکه آهنی یاد کرده است. انتشار این رُمان نیز در پاکستان ممنوع شد. منتقدین رُمان آیه های شیطانی را آخرین سنگ بنای نگارش رشدی و تکمیل کننده ی رُمان های سه گانه اش می دانند. سلمان رشدی که منتقدین پس از انتشار رُمان بچه های نیمه شب، او را همطَراز و نزدیک به جیمز جویس یافتند، می گوید: “در بچه های نیمه شب هند را توصیف کرده ام. هند کودکیَم، هند نسلی که همراه با استقلال هند به دنیا آمد. رُمان شرم درباره ی پاکستان است، کشوری که پدر و مادرم در آن پناه گرفتند. آن ها نیز چون بسیاری از مسلمانان از آزار هندوها گریختند. اما پس از نَقل آنچه تا آن زمان گذشته بود خواستم بخش دیگری از داستان زندگیم را بازگو کنم: مهاجرتم به انگلستان. ۱۴ ساله بودم که به این کشور آمدم. غریب و از سرزمین خود واکنده بودم. در اینجا سرما، تحقیر و نژاد پرستی انتظارم را می کشید، اما بعدها دنیای دیگری یافتم. دنیایی تازه با ارزش های متفاوت، و طرح کتاب آیه های شیطانی از این تجربه مایه گرفته است. می خواستم رَوَندِ مهاجرت را توصیف کنم. از یک سو آن همه شکستگی و واکندگی و رنج و تحمل و از سوی دیگر کشف و دریافت ارزش های نو را بیان کنم.”

بیشتر بخوانید: سابقه طولانی توهین به مقدسات در غرب/ از سلمان رشدی تا شارلی ابدو

واکنش‌ها به ترور سلمان رشدی

رسانه ها و روزنامه‌ها واکنش‌های متفاوتی نسبت به این ماجرا نشان داده‌اند. برخی مانند روزنامه کیهان آن را ستوده‌اند. کیهان سرتیتر مطلب خود درباره رشدی را چنین قرار داده است: «سلمان رشدی گرفتار انتقام الهی؛ ترامپ و پومپئو در نوبت بعدی». همچنین نوشته است:‌«باتوجه به اینکه سلمان رشدی از ترس واکنش مسلمانان به توهین به آیات قرآن 34 سال تحت تدابیر امنیتی توسط نیروهای انگلیس و آمریکا قرار داشت و در اماکن عمومی مورد حمله قرار گرفت، بنابراین دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا و مایک پمپئو، وزیر خارجه سابق این کشورهم که از ترس انتقام ایران تحت حفاظت شدید نیروهای امنیتی زندگی می‌کنند، از این مسئله به شدت نگران خواهند شد. حمله به سلمان رشدی نشان داد که انتقام از ارتکاب کنندگان جرم و جنایتکاران در خاک آمریکا کار سختی نیست و بعد از این ترامپ و پمپئو بیشتر احساس خطر خواهند کرد.» در این بین حتی روزنامه‌نگار “اصلاح‌طلب”، احمد زیدآبادی، پس از حمله به سلمان رشدی معرفی او  را به عنوان “مدافع و قهرمان آزادی بیان” بی‌ربط خوانده زیرا، به گفتۀ زیدآبادی، سلمان رشدی با رُمان خود “عواطف مسلمانان را جریحه‌دار” کرده است. عبدالکریم سروش نیز ضمن تقبیح رفتار سلمان رشدی، ترور او را هم نادرست دانست. همچنین به گفته سروش، کتاب رشدی احساسات یک و نیم میلیارد مسلمان را تحریک کرد و این سوء‌استفاده از آزادی بیان است.

همچنین به گزارش فرانس مدیا موند ریشی سوناک، وزیر پیشین مالیه انگلستان و از نامزدهای جانشینی بوریس جانسون، نخست وزیر این کشور، گفته است : “ضربات چاقو بر پیکر سلمان رشدی باید زنگ خطری برای غرب باشد  و واکنش ایران به این حمله دفاع ازتحریم‌های بین‌المللی علیه سپاه پاسداران را تقویت می‌کند.”

ریشی سوناک با اشاره به مذاکرات و تلاش های جاری برای احیای برجام گفته است : “ما نیاز اضطراری به یک توافق جدید مستحکم با ایران و تحریم های بسیار شدیدتر علیه این کشور داریم و اگر نتوانیم در این زمینه به نتیجه برسیم باید از خود بپرسیم که آیا برجام به بن بست رسیده است.”

ریشی سوناک، اوضاع ایران را شدیداً وخیم خوانده و گفته است که مقابله با پوتین نباید توجه ما را از حکومت اسلامی ایران دور کند.

همزمان روزنامۀ لوموند نیز در سرمقالۀ خود نوشت کاردآجین کردن سلمان رشدی “ما را ناگزیر از دفاع خدشه‌ناپذیر از آزادی اندیشه و بیان می کند.” لوموند از این حمله به عنوان تهاجم جهل و تاریکی علیه آزادی و از قربانی این حمله، سلمان رشدی، به عنوان نماد آزادی بیان یاد کرده است.

حادثه ترور

سلمان رشدی، نویسندۀ بریتانیایی هندی تبار که در ایالت نیویورک هدف حملۀ یک مرد چاقو به دست قرار گرفت و از ناحیۀ گردن و شکم زخمی شد، بلافاصله با هلی‌کوپتر به بیمارستان انتقال یافت و تحت عمل جراحی قرار گرفت. تا حوالی نیم‌شب به وقت اروپای غربی هیچ خبر دقیقی از وضعیت جسمی او منتشر نشده است.

بر اساس آخرین خبرهایی که منابع رسمی آمریکایی منتشر کردند، عمل جراحی سلمان رشدی چند ساعت طول کشیده است.

برخی منابع نوشته‌اند که فرد مهاجم چندین بار با چاقو به گردن وی ضربه زده است. اما منابعی دیگر می‌نویسند که ضربات چاقو حداقل یک بار به گردن و یک بار به شکم او خورده است.

ضارب یک جوان ۲۴ ساله و اهل ایالت نیوجرسی است. نام وی در برخی رسانه‌ها “هادی مطر” ذکر شده اما در صحت این نام هنوز تردید وجود دارد.

حادثه در شهر کوچک چاتاکوآ، واقع در ایالت نیویورک و در نزدیکی مرز کانادا رخ داده است. این شهر قبلاً نیز جلسات و سخنرانی‌های ادبی برگزار کرده بود.

روزنامۀ گاردین می‌نویسد که طبق برنامۀ این جشنواره ادبی، سلمان رشدی قصد داشته در باره نقش ایالات متحده به عنوان “پناهگاهی برای نویسندگان و دیگر هنرمندان تبعیدی” صحبت کند. وی بعد از آن که برای صحبت روی صحنه رفته ناگهان هدف حمله قرار گرفته. گردانندۀ جلسه نیز در این حمله آسیب جزیی دیده است.

شهر چاتاکوآ که چندان فاصله‌ای با آبشار نیاگارا ندارد، به گفتۀ مقامات پلیس یک “شهر کوچک بسیار امن” است که طی سدۀ گذشته چنین حوادثی را به خود ندیده بوده است. مقامات محلی شهر در یک کنفرانس خبری تلاش کردند تا فرض اهمال در حفظ امنیت نویسنده را رد کنند. به گفتۀ آنان کلانتر شهر در محل کنفرانس حضور داشته و به همین دلیل ضارب بلافاصله دستگیر شده و آقای رشدی به سرعت با هلی‌کوپتر به بیمارستان انتقال یافته است.

 

فتوای ارتداد

سه‌شنبه ۲۵ بهمن‌ماه فتوایی از امام خمینی درباره‌ی ارتداد سلمان رشدی و واجب‌القتل بودن او منتشر شد که مشروح آن بدین صورت است:

بسمه‌تعالی

إنا لله‌ و إنا الیه راجعون

به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می‌رسانم مؤلف کتاب «آیات شیطانی» که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می‌باشند. از مسلمانان غیور می‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعاً آن‌ها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرأت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است ان‌شاءاللّه‌. ضمناً اگر کسی دسترسی به مؤلف کتاب دارد ولی خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد. والسلام علیکم و رحمهالله‌ و برکاته. / روح‌الله‌ الموسوی الخمینی

رهبر انقلاب اسلامی نیز در سال ۱۳۸۳ حکم امام خمینی را غیرقابل تغییر خواند. از همان سال به بعد افراد و رسانه‌های متعدد دیگری اقدام به چنین کاری کردند و به نوعی این جریان از همان سال‌ها ادامه پیدا کرد.

افزایش فروش کتاب «آیات شیطانی» پس از ترور

به گزارش سایت العربیه فارسی، پس از صدور فتوای قتل سلمان رشدی، نویسنده بریتانیایی – هندی در سال 1989 توسط آیت‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی به‌دلیل انتشار کتاب «آیات شیطانی»، این کتاب به یکی از پر فروش‌ترین کتاب‌های آن سال‌ها تبدیل شد.
حمله روز جمعه گذشته به رشدی در نیویورک نیز باعث توجه جهانیان به رمان‌های این نویسنده به‌ویژه «آیات شیطانی» شده است به‌طوری که 3 نشر متفاوت از این کتاب روز شنبه عنوان پرفروش‌ترین کتاب‌ها در وبگاه «آمازون» را به خود اختصاص دادند.
افزون بر آن رمان «بچه‌های نیمه‌شب» سلمان رشدی نیز در مکان چهارم کتاب‌های پرفروش آمازون قرار گرفت.
کتاب‌فروشی مشهور «Strand Bookstore» در نیویورک نیز اعلام کرد که طی دو روز اخیر تعداد زیادی از رمان‌های رشدی را فروخته است.
کایتی سیلورنیل، مدیر بخش فروش کتاب در کتاب‌فروشی مذکور به خبرگزاری فرانسه گفت: «بسیاری از مراجعان در چند روز اخیر خواستار آثار رشدی شدند. آنها از ما درباره کتاب‌های او می‌پرسیدند.»
سیلورنیل توضیح داد که «بسیاری از کارکنان جوان ما تاکنون نامی از رشدی نشنیده بودند، اما روز گذشته بسیاری به دنبال کتاب‌های رشدی می‌گشتند و کارکنان ما نیز برای پاسخ به مراجعان شروع به جستجو درباره رشدی و تاثیر وی در جهان ادبیات پرداختند.»
این مدیر فروش کتاب در نیویورک افزود که بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی از جمله «توییتر» برای اعلام همبستگی با سلمان رشدی خواستار خرید کتاب‌های این نویسنده توسط کتابخوانان شدند.
سلمان رشدی پس از حمله با چاقو به وی در روز جمعه دچار آسیب جدی شد و برای ساعت‌ها به دستگاه تنفس مصنوعی متصل بود. منابع نزدیک به او صبح امروز خبر دادند، رشدی به طور طبیعی نفس می‌کشد و می‌تواند صحبت کند.

کتاب‌هایی در رد کتاب آیات شیطانی

در تارنمای ویکی پاسخ، تا کنون چندین کتاب از جمله آثار ذیل در رد بر کتاب آیات شیطانی به نگارش درآمده است:

۱. نقد توطئه آیات شیطانی، عطاءالله مهاجرانی، تهران، اطلاعات، اول، ۱۳۶۸ ه‍. ش.

۲. رد شیطان؛ مصطفی طلاس، ترجمه ی: سعید خاکرند، تهران، مؤسسه مطلع الفجر، بی تا.

۳. الرد علی الآیات الشیطانیه؛ هادی مدرسی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۰۹ ه‍. ق.

۴. آزادی ابراز عقیده یا اهانت به توده‌ها؛ ابوحسین، ترجمه ی: احمد بهپور، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی) مرکز چاپ و نشر) ۱۳۷۱ ه‍. ش. «اصل کتاب به نام حریه المرای ام اهانه الشعوب می‌باشد.»

۵. دسیسه آیات شیطانی؛ گردآورنده: معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات، تهران، مرکز چاپ و نشر، ۱۳۶۸ ه‍. ش.

۶. تکنو پولی (نمونه‌ای از دین ستیزی تکنو پولی و تهاجم فرهنگی غرب)؛ پوستمن نیل، ترجمه ی: صادق طباطبائی، تهران، سروش، ۱۳۷۲ ه‍. ش.

۷. پرتو آیات رحمانی در رد سلمان رشدی و آیات شیطانی؛ صابر گردعازبانی، ترجمه: حسین گورژی، مهاباد، هیوا، ۱۳۸۱ ه‍. ش.

۸. ردیه‌ای بر آیات شیطانی؛ هدایت الله شاهینی، قم، انتشارات خوزستان، ۱۳۷۴ ه‍. ش.

۹. سخن خدا در انتقاد به آیات شیطانی؛ کریم جاهد، تهران، صاحب لر، اول، ۱۳۷۳ ه‍. ش.

۱۰. شیطان کیست و آیات شیطانی چیست؛ احمد زمردیان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، ۱۳۷۳، دوم، ۱۳۷۵ ه‍. ش.

۱۱. نقد تفصیلی کتاب آیات شیطانی؛ حسن بلخاری، تهران، حسن افرا، ۱۳۸۰ ه‍. ش.

۱۲. آیات شیطانی، بارزترین جلوه دشمنی استکبار جهانی با اسلام ناب محمّدی؛ گردآورنده: مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، تهران، مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۷۳ ه‍. ش.

۱۳. آیات الشیطانیه؛ دکتر سید احمد رفعت.

۱۴.همزات الشیطانیه و سلمان رشدی؛ دکتر نبیل السمان.