گرایش جامعه ترکیه به سمت بی دینی
با وجود تلاش و پروژه حزب عدالت و توسعه برای گسترش دینداری در جامعه ترکیه، تحقیقات و پژوهش‌های انجام‌شده کاهشِ مشهود سطح «پایبندی دینی و مذهبی» در ترکیه را نشان می‌دهد.
«رجب طیب اردوغان» در سال 2012 یعنی زمانی که نخست‌وزیر ترکیه و رئیس حزب «عدالت و توسعه» بود در جریان همایشی با مشارکت جوانانِ عضو این حزب در شهر «استانبول»، در سخنانی به سلسله اهداف حزب «عدالت و توسعه» برای نسلِ جوان، اشاره کرد. در همین ارتباط، «رجب طیب اردوغان» تصریح کرد: «هدف اصلی و اساسی حزب عدالت و توسعه، پرورش نسلی نوین و دیندار است؛ نسلی که بتواند دین، زبان، عقل، دانش، قلب و شرافت خود را درک کند». در حال حاضر 20 سال از تکیه زدن حزب «عدالت و توسعه» بر کرسی قدرت در ترکیه سپری می‌شود. همچنین حدود 10 سال از اظهارات «رجب طیب اردوغان» خطاب به جوانانِ این حزب می‌گذرد. در طول تمام این سال‌ها، «اردوغان» بارها و بارها سخنان خود در خصوص پرورش یک نسلِ متدین و دیندار را تکرار کرد. اکنون سؤالی که مطرح می‌شود، به طور مشخص این است: آیا حزب «عدالت و توسعه» در طول یک دهه گذشته موفق به پرورش نسلِ متدین و دیندار شده است؟ ویژگی‌های نسل جدید در ترکیه چیست؟
موسسه پژوهشی ـ تحقیقاتی «کُندا» (KONDA) که در زمینه پژوهش‌های اجتماعی و سیاسی فعالیت می‌کند، در ماه ژانویه گذشته گزارشی را تحت عنوان «اگر ترکیه متشکل از 100 نفر بود» تهیه کرد. این مؤسسه در گزارش خود به 125 پژوهش استناد کرد؛ پژوهش‌هایی که در طی آن‌ها با حدود 300 هزار نفر در طول 12 سال گذشته مصاحبه شده است. در این گزارش با 100 نفر به نمایندگی از 62 میلیون و 378 هزار نفر از مردم بالای 18 سال ترکیه گفتگو و مصاحبه صورت گرفت. هدف از انجام این گفتگوها بررسی ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعیِ این قشر از جامعه ترکیه [افراد بالای 18 سال] بود تا بدین‌وسیله داده‌ها و اطلاعاتِ به دست آمده در سال‌های 2011 و 2021 با یکدیگر مقایسه شوند. صاحبانِ این پژوهش تلاش کردند تا سلسله تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی در طول 10 سال گذشته را رصد کنند؛ تغییر و تحولاتی که بر اعتقاداتِ نسل‌های جدید پیرامون دینداری، هویت و فعالیت‌های فرهنگی ـ اجتماعی تأثیرگذار بوده‌اند.
مفهومِ نسل متدین یا دیندار
برداشت و استنباط حزب «عدالت و توسعه» از «نسلِ نوین و دیندار» آنگونه که «رجب طیب اردوغان» اشاره کرده بود، واضح و روشن نبود که بتوان آن را به طور کاملا ملموس در تمامی زمینه‌ها و عرصه‌ها مشاهده کرد. این پروژه [پرورش نسل نوین و دیندار] همواره از دروازه سیاست‌های آموزشی حزب «عدالت و توسعه» تئوریزه می‌شود؛ سیاست‌هایی که همواره بر پایه و اساسِ دو گرایشِ اصلی مبتنی بوده است. گرایش اول مبتنی بر ادامه فرایند نوسازی (مدرنیته) است که تمامی اقشار جامعه به ویژه طرفداران حزب «عدالت و توسعه» را دربرمی‌گیرد؛ افرادی که در برهه‌های زمانی گذشته از سیاست‌های حذفی رنج می‌بردند و همواره به حاشیه رانده می‌شدند. گرایش دوم تمرکز بیشتری بر مفاهیم آموزشی دارد. این گرایش در واقع برآمده از دیدگاه محافظه‌کارانه حزب «عدالت و توسعه» است؛ دیدگاهی که از جنبش «چشم انداز ملی» (Milli görüş) به ارث بُرده شده است.
در واقع، حزب «عدالت و توسعه» تلاش کرد تا از طریق فرایند آموزشی به ویژه در مدارس آموزشی ائمه جماعات و خطباء پیش از مرحله دانشگاه، بر نسل‌های نوظهور تأثیر بگذارد. این حزب همچنین تمرکز ویژه‌ای بر روی انجمن‌های وقفی و خوابگاه‌های دانشجویی، داشته است. علت اصلی هم این اهتمام هم آن است که مدارس ائمه جماعات و خطباء پیش از روی کار آمدن حزب «عدالت و توسعه» به حاشیه رانده شده و مورد توجه قرار نگرفتند. در دوران پیش از حکمرانی حزب «عدالت و توسعه»، مدارس مذکور همواره با محدودیت‌های مختلفی در فعالیت‌های خود مواجه می‌شدند. با این‌حال، پس از روی کار آمدن این حزب، تعداد مدارس ائمه جماعات در مقطع دبیرستان (پیش از دانشگاه) از 450 مدرسه با 71.100 دانش‌آموز در سال 2002 به 1673 مدرسه با 666.963 دانش‌آموز در سال 2021 رسید. در مقطع دانشگاه نیز، حزب «توسعه و عدالت» از طریق نهادها و مؤسساتِ وابسته به خود اقدام به ارائه خدمات مادی و معنوی به دانشجویان کرد. ازجمله این خدمات می‌توان به فراهم کردن خوابگاه برای دانشجویان اشاره کرد. حزب «توسعه و عدالت» در حوزه معنوی نیز برنامه‌های فرهنگی، ورزشی و سیاسی بسیاری را برای دانشجویان طراحی کرد. بنابراین، این حزب تمامی امکانات مادی و معنوی خود را در راستای تأثیرگذاری بر نسل‌های جدید از طریق اقدامات آموزشی، به کار گرفت.
ویژگی‌ها و نشانه‌های تعهد دینی ـ مذهبی
مسائل مربوط به «هویت» جایگاه بسیار مهم و متمایزی در سیاست‌های ترکیه دارند. علت هم آن است که مقامات ترکیه به خوبی می‌دانند که مسائل هویتی تأثیر واضح و آشکاری بر جبهه‌بندی‌های سیاسی دارند. مسائل مربوط به دین، دینداری و پایبندی به امور عبادی نیز همواره جایگاه ویژه‌ای در نزد محافظه‌کاران ترکیه‌ای داشته است. با تمامی این‌ها، در طول سالیان گذشته، تحقیقات و پژوهش‌های انجام‌شده کاهشِ مشهود سطح «پایبندی دینی و مذهبی» در ترکیه را نشان می‌دهد. به عنوان نمونه، در گزارش مؤسسه «کُندا» که پیشتر به پیشینه آن اشاره شد، آمده است: «میزان افرادی که می‌گویند به هیچ اعتقادِ مذهبی پایبند نیستند و یا اساسا دینی ندارند از 2 درصد در سال 2011 به 7 درصد در سال 2021 رسیده است». در ادامه گزارش مؤسسه «کوندا» قید شده است: «میزان افرادی که خود را معتقد یا مؤمن معرفی می‌کنند از 30 درصد در سال 2011 به 33 درصد در سال 2021 افزایش یافته است. با این حال، میزان افراد متدین (دیندار) از 57 درصد در سال 2011 به 50 درصد در سال 2021 کاهش یافته است».
مسئله التزام و پایبندی به «آداب و رسوم عبادی» یکی از نشانه‌های مهم در سنجش تدین و میزان آن محسوب می‌شود. اقامه نماز و گرفتن روزه از جمله این امور عبادی هستند. به عبارت بهتر، باید گفت که پایبندی به نماز و روزه برجسته‌ترین نشانه التزام به امور دینی و عبادی به صورت عملی است. در همین راستا، در جامعه ترکیه میزان افرادی که می‌گویند در اقامه نماز، منظم نیستند از 42 درصد در سال 2011 به 44 درصد در سال 2021 افزایش یافته است. در همین حال، میزان افرادی که می‌گویند گاهی اوقات نماز می‌خوانند از 41 درصد در سال 2011 به 32 درصد در سال 2021 کاهش یافته است. در عین حال، میزان افرادی که می‌گویند اصلا نماز نمی‌خوانند از 17 درصد در سال 2011 به 24 درصد در سال 2021 رشد داشته است. علاوه بر اقامه نماز، کاهش انجام امور عبادی حتی در عرصه روزه گرفتن نیز قابل مشاهده است. در همین راستا باید گفت که در طول 10 سال گذشته میزان افرادی که در ماه رمضان روزه نگرفتند از 8 درصد به 17 درصد افزایش یافت و میزان کسانی که به گرفتن روزه پایبند بودند از 78 درصد به 67 درصد کاهش یافت.
ترکیه‌ای‌ها خود را چگونه و کُجا می‌بینند؟
معمولا در جامعه ترکیه تضاد سبک و الگوی زندگی میان اقشار مختلف به چشم می‌خورد. اگر بخواهیم به این سبک‌ها و الگوها اشاره کنیم؛ باید سه دسته از مردم جامعه ترکیه را مد نظر قرار دهیم؛ دسته اول کسانی هستند که مدرنیته را می‌پسندند و سبک زندگی خود را بر مبنای آن تنظیم می‌کنند. دسته دوم، افرادی هستند که سبک محافظه‌کارانه سنتی را می‌پسندند و با قضایا و مسائل اجتماعی مختلف از همین منظر برخورد می‌کنند و نه از منظر دینی و مذهبی. دسته سوم، محافظه‌کاران متدیّن هستند که رفتارشان برآمده از مواضع دینی و اعتقادی‌شان است. قشر سوم از منظر دینی به مسائل اجتماعی می‌نگرد. در حال حاضر 31 درصد از مردم جامعه ترکیه طرفدار سبک مدرنیته هستند؛ این میزان در مقایسه با سال 2011 افزایش 4 درصدی را به خود دیده است. این درحالی است که میزان «محافظه‌کاران سنتی» از 46 درصد در سال 2011 به 45 درصد در سال 2021 کاهش یافته است. در همین حال، میزان «محافظه‌کاران متدین» از 27 درصد به 24 درصد کاهش داشته است.
در پژوهشِ انجام‌شده همچنین سؤالی در خصوص مصرف مشروبات الکلی از مصاحبه‌شوندگان پرسیده شده است. علت اصلی مطرح شدن سؤال مذکور این است که مصرف مشروبات الکلی به یک اقدام سیاسی ـ اجتماعی در ترکیه تبدیل شده است؛ به گونه‌ای که برخی اقشار این کشور چنین اقدامی را به منظور مقابله با نظام حاکم انجام می‌دهند. در این پژوهش مشخص شد میزان افرادی که مشروبات الکلی مصرف نمی‌کنند از 69 درصد به 63 درصد کاهش پیدا کرده است. میزان افرادی هم که گاها اقدام به مصرف مشروبات الکلی می‌کنند از 26 درصد در سال 2011 به 21 درصد در سال 2021 رسیده است. از سوی دیگر، مسئله حجاب نیز در تشریح و تبیین هویت اقشار مختلف جامعه ترکیه، حائز اهمیت است. در همین ارتباط، باید گفت که در طول یک دهه گذشته میزان زنان بی‌حجاب در ترکیه از 37 درصد به 41 درصد افزایش یافته است. نوع پوشش در ترکیه معمولا بر سه نوع است؛ استفاده از روسَریِ سنتی، برخورداری از حجاب عادی و استفاده از چادر ایرانی. میزان کسانی که از روسَری سنتی استفاده می‌کنند از 53 درصد در سال 2011 به 48 درصد در سال 2021 کاهش یافته است. میزان زنانی که حجاب عادی دارند از 9 درصد در سال 2011 به 10 درصد در سال 2021 رسیده است. استفاده کنندگان از حجاب چادر هم در سال 2011 و هم در سال 2021 یک درصد افراد را در بر می‌گیرند.
«سوسلومان» … انقلاب شبکه‌های ارتباط جمعی
در طول دهه‌های 80 و 90 و حتی در ابتدای هزاره جدید، مهاجرت از «حومه» به «شهر» یکی از پدیدههای برجسته و مهم در جامعه ترکیه بود. همین پدیده [مهاجرت گسترده از حومه به شهر] موجب شد تا میلیون‌ها نفر از مردم ترکیه در محیط شهری سکونت گزینند. مهاجران عمدتا در شهرهای بزرگ نظیر «استانبول»، «ازمیر» و «آنکارا» سکونت یافتند. در دوره‌های آغازین مهاجرت، نسل‌های اولیه مهاجران در زمینه ادغام در زندگی شهری با سختی‌ها و مشقت‌‌های فراوانی مواجه شدند. از سوی دیگر، بخش قابل توجهی از آن‌ها [نسل‌های اولیه مهاجران] در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی به حاشیه رانده شدند. همین مسئله باعث شد تا مهاجران ارتباطشان با جوامع اصلیِ خود و ارزش‌های حاکم بر آن را حفظ کنند.
حزب «عدالت و توسعه» در طول سال‌های اخیر در زمینه ارائه خدمات مادی و فرهنگی به مهاجران و ادغام آن‌ها در مراکز شهرها موفق عمل کرد اما با این حال، شکل‌گیری نسل‌های جدید و ظهور و بروز تحولاتِ مختلف، محیط جدیدی را ایجاد کرد که در آن، فرهنگ مصرف‌گرایانه رشد پیدا کرد و فعالیت‌های شبکه‌های ارتباط جمعی پررنگ شد. در همین ارتباط، پژوهش مؤسسه کُندا نشان می‌دهد که میزان استفاده‌کنندگان از گوشی‌های موبایل هوشمند از 42 درصد در سال 2011 به 91 درصد در سال 2021 افزایش یافته است. این درحالی است که تعداد کاربران شبکه‌های ارتباط جمعی نیز از 32 درصد در سال 2011 به 82 درصد در سال 2021 رسیده است. شهروندان ترکیه در طول حدود یک دهه گذشته از خود علاقه زیادی نسبت به استفاده از شبکه‌های اجتماعی مختلف نشان دادند. در همین راستا، تحقیقات نشان می‌دهد که شمار کاربران شبکه اجتماعی «اینستاگرام» در ترکیه از 4 درصد در سال 2013 به 55 درصد در سال 2021 افزایش یافته است.
اصطلاح «سوسلومان» از دو کلمه süslenmek به معنای آرایش کردن وmüslüman به معنای مسلمان ساخته شده است. این اصطلاح معمولا به عنوان طعنه و کنایه به دختران و زنان بی‌حجاب به کار می‌رود. در واقع، اصطلاح «سوسلومان» برای وصف نوع پوشش زنانی استفاده می‌شود که حجاب را رعایت نمی‌کنند. از آنجایی که اصطلاح مذکور دارای مضامین نامناسبی برای قشر محافظه‌کار است، همواره انتقادات زیادی در رابطه با آن [اصطلاح سوسلومان] مطرح می‌شود. با این حال، بکار گرفتن چنین اصطلاحی نشان از آن دارد که زنان و دختران محافظه‌کار در ترکیه از یک سوی تلاش می‌کنند در زندگی اقتصادی و اجتماعیِ شهری ادغام شوند و از سوی دیگر، تمایل دارند رویکرد محافظه‌کارانه دینی خود را حفظ کنند. کاملا واضح و آشکار است که این تناقض، آثار خاص خود را بر نوع دیدگاه و نگرش نسل‌های جدید برجای خواهد گذاشت.
پایان؛ آیا حزب «عدالت و توسعه» پروژه و برنامه‌ای برای نسل متدیّن دارد؟
حکومت‌های مستقر در ترکیه همواره در راستای تغییر جامعه خود گام برداشته‌اند. در همین راستا می‌توان به فرایند مدرنیته در دوران حکومت عثمانی اشاره کرد که در سایه حکمرانی «جمهوری ترکیه» نیز ادامه پیدا کرد. علیرغم اینکه مقامات ترکیه و در رأس آن‌ها «رجب طیب اردوغان» تاکنون سخنان و اظهارات زیادی را پیرامون تربیت و پرورش «نسل متدین» مطرح کرده و اقداماتی را نیز به همین منظور انجام داده‌اند، اما بسیار سخت است که درباره وجود یک پروژه واقعی در این عرصه سخن بگوییم. طبیعتا ما باید ماهیت شرایط سیاسی در هر برهه را مورد بررسی قرار دهیم. به عنوان نمونه، نظام «کمالیستی» در ترکیه برای عملیاتی ساختن اصلاحات تاریخی مد نظر خود مسیر ظلم و ستمِ بسیار را در پیش گرفت. از سوی دیگر، در شرایط کنونی، دولت دیگر به تنهایی نمی‌تواند جامعه را تغییر دهد، زیرا با توجه به رونق یافتن شبکه‌های ارتباط جمعی، مردم برخلاف گذشته، از طریق این شبکه‌ها با عالَم خارجی خود در اقصی نقاط جهان در ارتباط هستند. حزب «عدالت و توسعه» در ترکیه پس از تکیه زدن بر کرسی قدرت تلاش کرد تا محدودیت‌هایی را که پیشتر در مسیر مدارس ائمه جماعات و خطباء قرار داشت، از میان بردارد. علیرغم اینکه این حزب تعداد مدارس ائمه جماعات و خطباء را افزایش داد اما شمار این مدارس از 12 درصدِ مجموع مدارس دوره پیش از دانشگاه فراتر نمی‌رود. از سوی دیگر، سیاست‌های آموزشی حزب «عدالت و توسعه» از مضامین و مفاهیم محافظه‌کارانه فراتر نرفته و در عرصه عمل یعنی در سبک زندگی اقشار مختلف جامعه نمود پیدا نکرده است.
منبع: نون پست
ترجمه: رامین حسین آبادیان
