نگاهی به کتاب «تصوف»

کتاب «تصوف، مقدمه‌ای بر عرفان اسلامی» نوشته آنه‌ماری شیمل(۱۹۲۲-۲۰۰۳ میلادی)، اسلام‌شناس فقید و نامی آلمان، در اصل به زبان آلمانی و در مجموعه کتاب‌های دانش منتشر شده است. مشی اصلی این مجموعه ارائه مطالب بنیادین و موثق علمی، با رعایت اختصار است.

نویسنده در پیشگفتار اذعان دارد که دانش عمومی درباره تصوف حقیقی – دست کم در غرب – ناچیز است. هدف این کتاب ارتقای آگاهی عمومی درباره تصوف و تشریح و تبیین اجمالی این پدیده برای خواننده است.

مطالب ذکر شده در کتاب و خط سیر بیان مطالب نیز متناسب با همین منظور است. نویسنده سیر تحولات تصوف را از دوران شکل‌گیری و سرآغار آن در قرن دوم هجری، تا اشکال گوناگون و امروزی آن بررسی می‌کند. سپس مفاهیم اصلی عرفان اسلامی را معرفی و تشریح و طریق صوفیان و منازل و مقامات سلوک را در سیر الى الله و رسیدن به معرفت الهی دنبال می‌کند. همچنین به معرفی صوفیان برجسته و آرا و نظرات آنان و آثار مهم کلاسیک تصوف می‌پردازد.

پس از آن او جنبه‌های نظری و شناختی عرفان مبتنی بر حکمت الهی را توضیح می‌دهد و می‌کوشد این اصول و بنیان‌های نظری را به سادگی برای خواننده روشن کند. همچنین از مطرح کردن برداشت‌های عمومی از تصوف، یعنی جلوه‌هایی از تصوف که در زندگی مردم جاری است، غافل نمی‌ماند و بخشی از کتاب را به سلسله‌ها و طریقت‌های مختلف جهان اسلام، به عنوان نهاد و تشکیلات مردمی تصوف اختصاص می‌دهد. اگرچه گاه مشترکات کمی میان آن عرفان مبتنی بر حکمت الهی و مشی و مشرب شیفتگان و مجذوبانی که عشق الهی خود را در آوازها و اشعاری در جمع هم مسلکان خود ابراز‌ می‌کنند، می‌یابد.
شیمل به ادبیات عرفانی مشرق زمین تعلق و دلبستگی خاصی دارد و در جامع‌ترین فصل کتاب نیز به ادبیاتی که بر بنیاد اندیشه‌های صوفیانه شکل گرفته است می‌پردازد و می‌کوشد اغلب برجستگان این حوزه و آثار آنان را معرفی یا دست کم به اشارتی از آنها یاد کند. این کتاب به برخی جریان‌های اجتماعی و سیاسی که ریشه در تصوف دارند و همچنین اندیشه‌های نشأت گرفته از تصوف در روزگار معاصر نیز می‌پردازد.

در این کتاب به ملامتیه و قلندریه نیز اشارات کوتاهی می‌شود. البته وجوه و مباحث چندگانه این کتاب را ذکر مطالبی تفصیلی پیرامون جریان‌ها و پدیده‌های فرهنگی اجتماعی از جمله عیاری و فتوت و نیز ملامتیه و قلندریه می‌توانست کامل‌تر کند. این جریان‌ها با تصوف پیوند خورده‌اند و دست کم از قرن هفتم تا کنون نقش تعیین کننده‌ای در شکل‌گیری سلسله‌های صوفیه و بسیاری از آداب و آیین‌های مرتبط با آن داشته‌اند. به نظر می‌رسد پژوهش‌های انسان شناسی دینی در حوزه تصوف نیز که دهه‌هاست بخش عمده‌ای از تحقیقات پیرامون این موضوع را تشکیل می‌دهند، کمتر مورد التفات نویسنده بوده است.

آنه ماری شیمل تصوف را به عنوان وجهی از وجوه اسلام می‌بیند و در این کتاب و دیگر آثار خود بارها تأکید دارد که پدیده تصوف ریشه در اسلام داشته و در فرهنگ اسلامی و متأثر از آن رشد کرده است. او، برخلاف نظر برخی دیگر از پژوهشگران، معتقد است که تصوف را نمی‌توان مبتنی بر اصولی جهانی و بدون اتکا به دینی خاص تعریف کرد.

کتاب حاضر بر اساس متون دست اول و نیز منابع متقن علمی نوشته شده است. اگرچه به‌منظور ایجاد متنی یکدست برای خواننده، از ارجاع مستقیم مطالب و ذکر اطلاعات منابع اجتناب شده است. برخی از توضیحات و اشارات نویسنده، در حقیقت برای خواننده آلمانی زبان و ناآشنا با مبانی اسلام و فرهنگ جوامع اسلامی نوشته شده است و چه بسا برای خوانندگان ایرانی نقل بدیهیات و فاقد ضرورت باشد.

نویسنده، اشعار، متون و قطعات منثور بسیاری را از متون ادبی کلاسیک و منابع کهن و اصیل تصوف به زبان آلمانی برگردانده و در این کتاب، به ویژه در فصل چهارم، بدون ارائه مأخذ دقیق آورده است. در ترجمه کوشش شده است اصل این اشعار و متون با توجه به محتوای آنها جست وجو و عینا در متن آورده شود.

در موارد معدودی شماره آیات و سوره‌های قرآنی و همچنن برخی تاریخ‌های ذکر شده در متن اصلی اشتباه بوده که هنگام ترجمه در هر مورد تصحیح لازم صورت گرفته است. کتاب «تصوف، مقدمه‌ای بر عرفان اسلامی» اثر آنه‌ماری شیمل و ترجمه شاهرخ راعی در 160 صفحه و با قیمت 64000 تومان از سوی انتشارات حکمت روانه بازار نشر شده است.

منبع: ایبنا