نگاهی به کتاب «مبانی عرفان و تصوف»

مطالعه درباره اخلاق و عرفان و مقوله‌ها و مفاهیم و موضوعات اخلاقی و عرفانی، سنتی دیرینه در میان عالمان فرهیختگان ایرانی و اسلامی است. آن‌ها با تاسی به قرآن و سنت نبوی بیشتر از هر مقوله و حوزه دیگری به اخلاق و عرفان و معارف شکل گرفته پیرامون آن‌ها پرداخته‌اند. شناسایی، دسته‌بندی و ارزیابی این آثار فواید علمی ارزشمندی دارد و دسترسی و بازخوانی را آسان می‌سازد. یکی از این آثار کتاب «مبانی عرفان و تصوف» اثر سعید قاسمی پرشکوه است.

باید دانست که تصوف و عرفان و جوانب گوناگون فردی، اجتماعی اخلاقی و سیاسی آن عرض عریضی دارد و با توجه به تأثیر تصوف و عرفان در اندیشه، هنر، فلسفه، شعر، موسیقی، معماری، فرهنگ و آداب عمومی، فراهم ساختن مجموعه‌ای درسی دانشگاهی که جامعیت در مباحث یاد شده را داشته باشد، کاری بس دشوار است. شاید بتوان گفت که برجسته‌ترین آثار فکری و ادبی در سه زبان عربی فارسی، ترکی و یا حتی دیگر زبان‌های شرقی، بی‌تردید نتیجه اثر عرفان و تصوف است. حتی با وجود ستیزهای ظاهری بین عرفان و فلسفه می‌توان گفت مهم‌ترین آثار فلسفی از مکتب وحدت وجودی اندلسی، حکمت اشراق سهروردی تا حکمت متعالیه ملاصدرا، همه و همه تحت تأثیر این جریان عظیم و تأثیرگذار بوده است.

این دشواری منحصر به عرفان ایرانی- اسلامی نیست، بلکه در جهان مسیحیت و هندو نیز گستردگی مسائل از دشواری‌های تألیف کتابی جامع و در عین حال، مختصر است. فارغ از پژوهش‌های بی‌شمار امروزی مستشرقان و محققان ایرانی درباره عرفان و تصوف ایرانی، برای ارائه تحقیقی جامع، کتب، رسالات و منابع أصیل و تاریخی متعددی در حد یک کتابخانه عظیم پیش روی هر پژوهشگری است؛ منابعی که به نظم و نثر و به زبان عربی و فارسی در طی حدود هزار و دویست سال نگاشته شده‌اند و هر یک جهتی از جهات این جریان عظیم فکری و فرهنگی را به نگارش درآورده است.

از لحاظ تاریخی و ساختاری، در فصول و بخش‌های این کتاب از نخستین بارقه‌های ظهور و پیدایش تصوف و عرفان ایرانی- اسلامی تا روزگار ما بحث‌های درخوری ارائه شده است و از لحاظ محتوایی سعی بر آن بوده است تا با رویکردی پژوهشی، تحلیلی و انتقادی مباحث و مسائل این جریان نقد و بررسی شود.

در کتاب حاضر، تمام تلاش‌ها از حیث تتبع و تفحص در منابع پژوهشی و استخراج موضوعات مهم انجام گرفته، اما هر فرد کوشا و حقیقت جو به سبب گستردگی مطالب و منابع، لازم است به این مقدار بسنده نکند و خود نیز با مراجعه به منابع و غور در متون اصلی، جویای کار و حقیقت حال باشد.
این کتاب با امعان نظر در ساختار و مطالب کتب پیشین که غالبا با عنوان «مبانی عرفان و تصوف» نگاشته شده‌اند و با ملاحظه نقص‌‌ها و کمبودهای موجود در آنها، مجموعه‌ای با ساختاری نو پی‌افکنده شد، تا بتواند جوابگوی نیازهای امروزین درباره این موضوع باشد.

بنای این کتاب بر ارجاع و بهره‌گیری از منابع اصیل و دست اول بوده است، مگر در موارد ضروری که از تحقیقات و اظهار نظرهای عرفان‌پژوهان معاصر مدد جسته شده است. بی‌تردید عنایت به تحقیقات مستشرقان (به ویژه زبان انگلیسی)، به جامعیت یافته‌های پژوهشی درباره مباحث عرفانی کتاب افزوده است. علاوه بر منابع اصیل فارسی، منابع اصیل عربی هم مد نظر قرار گرفته است و فهرستی نسبتاً جامع و مفید از آثار مهم در زمینه‌های مباحث کتاب ارائه شده است، تا مخاطبان در صورت علاقه به پیگیری مباحث، به آن منابع و مآخذ مراجعه کنند.

مسئله شایسته توجه در کتاب حاضر، توجه به تطور و تحول اندیشه‌های عرفان و تصوف، در قالب فرقه‌ها، دبستان‌ها و مکاتب گوناگون آنان در طول تاریخ است که لازم است مخاطبان از آن آگاهی کامل داشته باشد.

کتاب حاضر بر اساس سرفصل دروس مبانی عرفان و تصوف، تنظیم و تنوین شده است و شاید این مورد یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب حاضر باشد. البته با توجه به سرفصل ارائه شده برای مبانی عرفان و تصوف، جایی برای وسعت عرفان ایرانی باقی نمانده است و شاید یکی از نقص‌های سرفصل این کتاب، همین باشد. بنابراین، این توضیح لازم و واجب است که گستره عرفان در ادب فارسی از قرن چهارم تاکنون چنان گسترده است که سخن درباره آن نیاز به کتابی حجیم و دست کم دوبرابر کتاب حاضر دارد؛ ازاین رو، تصمیم بر آن شد که در صورت دست دادن فرصت مناسب، بدین امر اقدام و به عنوان جلد دوم کتاب حاضر عرضه شود.

کتاب «مبانی عرفان و تصوف؛ تطور و تحول تصوف و عرفان عملی» اثر سعید قاسمی پر شکوه در243 صفحه و با قیمت 135000 تومان از سوی نشر علم روانه بازار نشر شده است.

منبع: ایبنا