بحثی در فضایل مکه و مدینه
سیدجواد ورعی
از جمله مکانهاى مقدس و داراى فضیلت مکّه، مدینه، کوفه و بیت المقدس است. به همین مناسبت دانشمندان اسلامى در فضیلت مکّه و مدینه بحث کرده اند و اینکه مکّه بر مدینه برترى دارد یا مدینه بر مکّه؟
فضیلت بعضى از مکانها و زمانها، از موضوعاتى است که در فرهنگ ها و آیین هاى مختلف وجود دارد. در فرهنگ اسلامى نیز بعضى از مکانها و زمانها داراى ارزش اند. سوره قدر در بیان فضیلت و برترى شب قدر نازل شده، چنانکه مکّه، مبارک توصیف گردیده است. از همین رو، مفسّران در تفسیر چنین آیاتى، از معناى فضیلت و برترى بعضى از زمانها و مکانها بر زمانها و مکانهاى دیگر سخن گفته اند. اگر زمان از حرکت وضعى و انتقالى زمین به وجود مىآید، چه تفاوتى است میان حرکت زمین در شبِ قدر یا در ماه مبارک رمضان و حرکت آن در بقیّه روزها و ماه هاى سال؟
معمولاً پاسخ داده اند که عظمت یک زمان یا مکان به خاطر حوادثى است که درآن زمان ومکان رخدادهاست؛ مانندنزول قرآن و فرود آمدن فرشتگان الهى یا تقدیر امور مردم در شب قدر یا انتساب یک مکان به خداوند یا اولیاى او، یا به این معناست که اعمال و عبادات انسان در آن زمان یا مکان برتر از اعمال و عبادات او در زمانها و مکان هاى دیگر است؛ مثلاً یک رکعت نماز در مسجدالحرام ارزش یکصد هزار رکعت نماز را پیدا مىکند وتلاوت قرآن درمکّه ارزش مضاعف مىیابد چنانکه عبادت در شب قدر از هزارماه فراتر مى رود. یا به خاطر حرمت و تقدس یک مکان یا زمان، انجامِ بعضى از اعمال ممنوع مىگردد و در صورت ارتکاب مجازات بیشترى دارد.
از جمله مکانهاى مقدس و داراى فضیلت مکّه، مدینه، کوفه و بیت المقدس است. به همین مناسبت دانشمندان اسلامى در فضیلت مکّه و مدینه بحث کرده اند و اینکه مکّه بر مدینه برترى دارد یا مدینه بر مکّه؟
بعضى از علماى اهل سنّت، با شمردن فضایل شهر مدینه، آن را از مکّه برتر دانستهاند. سمهودى در این زمینه مىنویسد:
«بر فضیلت و برترى مکانى که اعضاى شریف پیامبر را در خود دارد، حتىّ بر کعبه، اجماع قائم شده است؛ چنانکه علما اجماع دارند که مکّه و مدینه برتر از سایر بلاد است و در اینکه کدام بر دیگرى فضیلت دارد، میانشان اختلاف است. عمربن خطاب و فرزندش عبدالله و مالکبن انس و بیشتر اهل مدینه، این شهر را برتر از مکّه مىدانند. حتىّ برخى بقعه شریف پیامبر را برتر از عرش دانسته اند.»
امّا بیشتر دانشمندان اهل سنّت و همه علماى شیعه، علىرغم فضایل فراوانى که براى مدینه شمرده اند، مکّه را برتر از مدینه دانسته اند.
شهید اوّل مىگوید:
«مکّه برترین مکان روى زمین است، غیر از قبر پیامبرخدا صلى الله علیه و آله».
یکى از دانشمندان، قبور ائمّه را نیز مانند قبر پیامبر خدا استثنا مى کند ولى تصریح مىکند شهرهایى که این مراقد شریف در آنهاست، برتر از مکّه نیستند، بلکه مکّه از آنها برتر است، حتّى از مدینه.
شهید این نظریه را به علماى شیعه نسبت مى دهد و مى نویسد:
«عقیده اصحاب آن است که مکّه شریفترین و برترین قطعه روى زمین است.»
هدف از نگارش این مقاله فشرده و کوتاه، برشمردن فضایل این دو شهر مقدّس است که در روایات و آثار به جاى مانده از فقیهان به چشم مى خورد تا زائران این دو شهر با معرفت بیشتر قدم در این سرزمین مقدس بگذارند و قدر و منزلت حضور خود در این اماکن را بیش از پیش بدانند و از فرصت ارزشمندى که پیش مىآید، بهره کافى ببرند. اگر مسافر سرزمین حجاز بداند که قدم در سرزمین مقدّسى نهاده و آن برتر از همه شهرها و سرزمین هاست، وقت گرانبهاى خود را صرف اعمالى نخواهد کرد که در شهر و دیار خود نیز مى تواند به انجام آنها مبادرت ورزد، بلکه خواهد کوشید که با حضور در اماکن مقدس و انجام اعمال عبادى، از خوان نعمتِ گسترده الهى بهره بیشترى ببرد و با دستى پر به وطن بازگردد.
فضایل «مدینه» شهر پیامبر
1. مدینه محلّ استقرار و استحکام دین خداست که با هجرت تاریخىِ پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله به این شهر، گسترش اسلام به دیگر سرزمینها نیز آغاز شد و دعوت به ایمان آشکار گردید. نخستین حکومت اسلامى در این سرزمین برقرار شد و با تلاش و مجاهدت پیامبر و اصحاب آن حضرت، پیروزىهاى بزرگى به دست آمد و اسلام با سرعت به همه جا راه یافت.
2. مدینه محلّ اقامت ده ساله پیامبر خدا، همچنین محلّ زندگى ائمّه اطهار علیهم السلام و بسیارى از اصحاب بزرگ پیغمبر و مدفن گروهى از آنان است.
3. پیامبر گرامى، مانند حضرت ابراهیم که از خداوند خواست مکّه را محلّ امن قرار دهد، دعا کرد که خداوند مدینه را مکانى امن گرداند و براى اهالى این شهر برکت و رحمت خواست. همچنین پیامبر به درگاه خداوند عرضه داشت: «خدایا! مردم مکّه مرا از شهرى که برایم محبوبترین سرزمینها بود، بیرون کردند، مرا در سرزمینى که محبوبترین آنها نزد تو است، سکونت ده.»
از این حدیث استفاده کردهاند سرزمینى که نزد خدا محبوبترین سرزمین باشد، بهترین سرزمین است.
4. پیامبر فرمود: «هرکسى در شهر من (مدینه) روزه بگیرد، من شفیع او در قیامت خواهم بود.»
5. محلّى از مدینه (میان منبر و قبر پیامبر خدا)، باغى از باغهاى بهشت است.
برخى از دانشمندان موارد یاد شده را دلیل برترى مدینه بر مکّه دانسته اند، ولى برخى دیگر پاسخ داده اند که موارد یاد شده تنها شواهدى بر فضیلت شهر مدینه است، نه دلیلِ برترىِ آن بر مکّه و البته بعضى از شواهد فوق را نیز به صورت خاص پاسخ داده یا توجیه کرده اند.
فضایل شهر مکّه
1. بر اساس روایات، زمینِ خانه کعبه، از هنگام خلقتِ زمین، مورد توجّه بوده و زمین از این نقطه گسترش یافته است. امام رضا علیه السلام فرمود:
«وَ وُضِعَ الْبَیْتُ فِی وَسَطِ الاْءَرْضِ لاِءَنَّهُ الْمَوْضِعُ الَّذِی مِنْ تَحْتِهِ دُحِیَتِ الاْءَرْضُ». علّت اینکه خانه کعبه وسط زمین قرار گرفته، آن است که محل کعبه، جایى است که زمین از آنجا گسترده شد و توسعه یافت.
2. بناى خانه کعبه در این سرزمین (مکه) توسط ابراهیم خلیل، به امر پروردگار، به عنوان محلّ عبادتِ همه انسانها تا روز قیامت، از فضایل دیگر این شهر است. این خانه نخستین مرکز هدایت و بندگى است؛ إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمِینَ. شهر مکّه نیز به تبع خانه خدا ساخته شد و گسترش یافت. این شهر خانه خدا و از آنِ مردم است و نباید مالک خصوصى داشته باشد. کسانى که در صدر اسلام از ورود مسلمانان به این شهر جلوگیرى مى کردند، در قرآن مورد سرزنش قرار گرفته اند؛ إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِیهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ.
در احادیث نیز وارد شده که خانههاى شهر مکّه در نداشت تا زائران بیتالله الحرام در آن بیتوته کنند و نخستین کسى که اقدام به این عمل کرد معاویه بود. اهالى مکّه حق ندارند از سفر بندگان خدا به این شهر جلوگیرى کنند و مانع حجگزارى آنان شوند. این نکته از یک ماجراى تاریخى نیز بر مىآید:
منصور عباسى در صدد توسعه مسجد الحرام برآمد ولى مردم حاضر به فروش و واگذارى منازل خود نشدند. کارگزاران دولتى به امام باقر علیه السلام متوسل شدند تا حضرت راه حلّى براى این مشکل بیابد. حضرت فرمود:
«به مردم بگویید، آیا شما اوّل اینجا بودید و کعبه و مسجد بعد از شما بنا شد، یا اوّل مسجد و کعبه بوده و شما پس از آن به اینجا آمدید و خانه ساختید.؟»
این استدلال در مورد خانه کعبه که هنگام احداث بیابانى بود، صدق مى کند. بدینوسیله مردم خانه هاى خود را واگذار کردند و به سفارش امام، حکومت وقت نیز بهاى خانه هاى مردم را پرداخت.
3. ابراهیم از خداوند درخواست کرد که شهر مکّه را حرم امن قرار دهد تا همه جانداران در این شهر از امنیّت کامل برخوردار باشند، حتّى صید پرندگان و قطع درختان و گیاهان نیز در آن ممنوع است؛ …رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً… . ارتکاب جرم و جنایت در این سرزمین مجازات مضاعف دارد. حتّى در جوامع امروزى نیز بعضى از مکانها مقدس است که افراد با پناه بردن به آنجا و بست نشستن در آن، امنیت مى یابند؛ مانند کلیسا در میان مسیحیان و حتّى مجلس شورا در میان ملل مختلف.
یکى از نویسندگان معاصر در این باره مى نویسد: «امروز بشر احساس کرده احتیاج دارد به محلّى که محترم بوده و از نظر بین المللى محل دادرسى و کنفرانس هاى جهانى و بالاخره مرجع رفع اختلافات بزرگ باشد… آیا این نکته را نباید مسلمین توجه داشته باشند که چندین قرن قبل، طرح صحیح یک مجمع دینى براى ایجاد وحدت در بین ایشان ریخته شده؟»
4. مکّه محلّ تولّد اشرف مخلوقات عالم، پیامبر گرامى اسلام و جانشین بلافصل او، امام على علیه السلام است که در فرهنگ بشرى نیز محلّ تولّد انسانهاى برجسته را گرامى شمرده و آن را موزه و محلّ بازدید عموم قرار مىدهند و نیز آن محل را یادآور طلوع شخصیت محبوب خود دانسته، در نگهدارىاش مىکوشند. هر چند در این عصر گروهى، با عقاید سخیف خود به تخریب همه افتخارات مسلمین پرداخته و در صدد از میان بردن همه نمادهاى اسلامى، که یادآور حوادث مهمّ صدر اسلام است، بر آمده اند. در حالى که بخشى از اعمال حج مى تواند از این زاویه قابل تبیین براى بشر امروز باشد. سعى میان صفا و مروه یادآورِ ایثار و تلاش مادرى فداکار براى نجات فرزند شیرخوارش از تشنگى است. یکى از حکمتهاى تشریع این عبادت مىتواند زنده نگاهداشتن آن صحنه درخشان در زندگى هاجر و اسماعیل باشد، هرچند این عبادت، همچون اعمال و مناسک دیگرِ حج، داراى رموز فراوانى است.
5. از پیامبر خدا نقل شده که حضرت هنگام ترک مکّه، بر مرکبش سوار بود و خطاب به زادگاه خود فرمود:
«وَالله إنَّکَ لَخَیرُ أَرضِ اللهِ وَ أَحَبّها إلَى اللهِ وَ لَو لا أَنِّی أَخْرَجْتُ مِنْکَ ما خَرَجتُ». چه اینکه از امام صادق علیهالسلام نقل شده که فرمود: «أَحَبُّ الاْءَرْضِ إِلَى الله تَعَالَى مَکَّهُ وَمَا تُرْبَهٌ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَ لا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَ لا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَلا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَ لا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَائِهَا». «محبوبترین سرزمین در نزد خداوند مکّه است و خاکى محبوبتر از خاک آن و سنگى محبوبتر از سنگ آن و درختى محبوبتر از درخت آن و کوهى محبوبتر از کوه آن و آبى محبوبتر از آب آن نزد خداوند نیست.»
از پیامبر گرامى نقل شده که فرمودند:
«مَکَّهُ حَرَمُ الله وَ حَرَمُ رَسُولِهِ، الصَّلاهُ فِیهَا بِمِائَهِ أَلْفِ صَلاهٍ وَ الدِّرْهَمُ بِمِائَهِ أَلْفِ دِرْهَمٍ، وَ رُوِیَ بِعَشَرَهِ آلافٍ». «مکّه حرم خدا و حرم پیامبر اوست، نماز در آن برابر با صد هزار نماز و انفاقِ درهمى در آن، برابر با یکصد هزار درهم و در بعضى از نقلها ده هزار درهم است.»
6. قرآن براى نخستین بار در این سرزمین نازل شد و اسلام در این شهر ظهور کرد. پیامبر در این شهر به مقام نبوّت رسید. جبرئیل امین در این شهر فرود آمد و به محضر پیامبر خدا شرفیاب شد. هم نزول دفعى قرآن در شب قدر در این شهر رخ داد و هم آغاز نزول تدریجى قرآن در روز 27 ماه رجب در غار حِرا بود. همه این حوادث، نشان از عظمت این سرزمین است.
7. دستورِ بستن احرام براى ورود به مکّه و حریم آن (محدوده حرم) علامت دیگرى از عظمت و تقدس آن است. هر کسى که از بیرون قصد ورود به مکّه را دارد، باید هنگام ورود به محدوده حرم، که حرمتش به تبع مکّه است، احرام ببندد و لباس پاک احرام بپوشد و اعمال خاصّى را در آن انجام دهد.
8. همه اعمال حج و عمره جز وقوف در سرزمین عرفات که خارج از محدوده حرم است، در این سرزمین انجام مىشود. احرام، طواف، نماز طواف، سعى و تقصیر، وقوف و قربانى و حلق، همگى در این سرزمین به جا آورده مىشود. شهر مکه همه ساله محلّ اجتماع میلیونى مسلمانان از اقصى نقاط جهان است. کنگره عظیم حج و اجتماع بینالمللى ـ اسلامى در هر سال، در این سرزمین برگزار مىگردد.
9. قبله واحد همه مسلمانان در این شهر است. میلیونها مسلمان روزانه لا اقل پنج مرتبه به سمت و سوى خانه کعبه در این شهر به عبادت مىایستند و اینجا محور وحدت و یکپارچگى آنان است.
10. این شهر، که بخشى از حرم الهى است، احکام ویژهاى دارد؛ کسى که در این شهر مرتکب قتل ـ حتّى خطایى ـ شود، دیه سنگینترى بر عهده اوست. برداشتن اشیاى گم شده در این شهر حرام است، مشرکان که فاقد طهارت بوده و از نظر فقه اسلامى نجس شمرده مىشوند، حق ورود به این سرزمین را ندارند.
11. على رغم آنکه در بعضى از روایات سکونت در مکّه به خاطر احتمال صدور گناه از انسان و شکسته شدن حرمت حرم الهى نهى شده، امّا بر کسى که اطمینان دارد مرتکب گناه نمىشود، مستحب شمرده شده است. شیخ صدوق از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود:
«مَنْ جَاوَرَ سَنَهً بِمَکَّهَ غَفَرَ الله لَهُ ذَنْبَهُ وَ لاِءَهْلِ بَیْتِهِ وَ لِکُلِّ مَنِ اسْتَغْفَرَ لَهُ وَ لِعَشِیرَتِهِ وَ لِجِیرَانِهِ ذُنُوبَ تِسْعِ سِنِینَ وَ قَدْ مَضَتْ وَ عُصِمُوا مِنْ کُلِّ سُوءٍ أَرْبَعِینَ وَ مِائَهَ سَنَهٍ». «کسى که یک سال مجاور مکّه شود، خداوند گناه او و خانواده و فامیل و همسایه و هر کسى که براى او استفغار کرده باشد، تا نُه سال گذشته، مى آمرزد و تا صد و چهل سال، آنان را از هر بدى حفظ مى کند.»
این روایت را بر سکونت یک سال، به صورت متفرّق، حمل کردهاند؛ چون یکسال مستمرّ، موجب کم شدن رغبت مىشود و کراهت دارد. برخى هم به منظور جمع کردن میان روایات، بر این باور رسیدهاند که اگر کسى براى عبادت در مکه ساکن شود، مستحب است لیکن براى تجارت و امثال آن کراهت دارد.
12. همانگونه که آخرین پیامبر در مکّه ظهور کرد و دین اسلام را در جهان گسترش داد، واپسین حجت او نیز از مکّه ظهور خواهد کرد و جهان را پر از عدل و داد خواهد ساخت. بر دیوار خانه خدا تکیه نموده، نداى توحید سرخواهد داد. این سرزمین، هم محلّ ظهور آخرین پیامبر خداست و هم محلّ ظهور واپسین حجّت الهى، امام عصر(عج).
موارد یاد شده تنها نمونه هایى از فضایل دو شهر مکّه و مدینه است. دانستن این مطلب که کدامیک از این دو شهر برتر از دیگرى است، چندان ثمرى ندارد. امّا آگاهى از فضایل آنها موجب مىشود که زائران سفر حج، بهره بیشترى ببرند.
در ضمن، نکته دیگرى نیز آشکار شد و آن اینکه علىرغم عشق و علاقه شیعیان به شهر پیامبر و اُنس و الفت آنان با حرم آن حضرت و نیز بقیع شریف و دشوارى ترک مدینه براى زائران حرم نبوى، همه آنان مکّه را افضل و برتر از مدینه شمردهاند و این علاقه و محبّت موجب نشده است که دلایل برترى مکّه بر مدینه را نادیده گرفته و مدینه را برتر بدانند.
منطق شیعه هیچگاه مقهور محبّت و عشق نبوده و هماره این دو را در کنار یکدیگر داشته است. آنانکه شیعیان را متّهم مىکنند که براى مرقد پیامبر و امامان خود، بیش از مسجدالحرام و خانه خدا اهمّیت قائلند، یا جاهلند یا مغرض؛ چرا که در این مکتب، عشق و علاقه به پیامبر و اهل بیت گرامى او، از عشق به کعبه و خداى کعبه ناشى مى شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* این مقاله در سال های گذشته در مجله میقات حج به چاپ رسیده است.از جمله مکانهاى مقدس و داراى فضیلت مکّه، مدینه، کوفه و بیت المقدس است. به همین مناسبت دانشمندان اسلامى در فضیلت مکّه و مدینه بحث کرده اند و اینکه مکّه بر مدینه برترى دارد یا مدینه بر مکّه؟
