نتایجِ یافته‌های باستان‌شناختیِ اخیر در حوزهٔ اسلام‌پژوهی
آرش جمشیدپور: چندی پیش در نوشته‌ای مختصر با عنوانِ «یافته‌ای بسیار مهم در اسلام‌پژوهی: سنگ‌نوشتهٔ حنظله بن ابی عامر» به بعضی از یافته‌های باستان‌شناختیِ اخیر در شبه‌جزیرهٔ عربستان اشاره کردم. شاید این پرسش مطرح شود که این یافته‌های باستان‌شناختیِ اخیر لوازم و نتایجِ مهمی در شناختِ اسلام و قرآن داشته‌اند یا نه. در این نوشتار، نخست یکی از نتایجِ جالبِ یافته‌های اخیر را شرح می‌دهم و سپس به‌اختصار توضیح می‌دهم که از حیثِ معرفتی از این نوع یافته‌ها چه انتظاری می‌توان داشت.
ٔنتیجه‌ای تأمل‌برانگیز
در نوشتارِ قبلی که در دین‌آنلاین منتشر شد اشاره کردم که شاید مهم‌ترین یافتهٔ اخیر سنگ‌نوشته‌ای است که به احتمالِ زیاد حنظله بن ابی عامر (متوفیِ سالِ سومِ هجرت)، یکی از صحابهٔ معروفِ پیامبر، آن را نوشته است.
احمد الجلاد و هیثم سیدکی در مقاله‌ای مشترک[1] استدلال کرده‌اند که این سنگ‌نوشته احتمالاً پیش از هجرتِ پیامبر به مدینه نوشته شده است.[2] الجلاد و سیدکی در این مقاله یکی از نتایجِ تأمل‌برانگیزِ یافته‌های اخیر را ذکر کرده‌اند. آن‌ها با مقایسهٔ سنگ‌نوشته‌های اخیر دریافته‌اند که نامِ «الله» در مناطقِ مختلفِ شبه‌جزیرهٔ عربستان به شیوه‌های گوناگون نوشته می‌شده است. نخست شیوه‌های مختلفِ نگارشِ «الله» را در جدولِ زیر ببینید![3]
در این جدول نحوهٔ نگارشِ نامِ «الله» در مناطقِ مختلفِ شبه‌جزیره آمده است. چنان‌که این جدول و توضیحاتِ الجلاد و سیدکی[4] نشان می‌دهند، نامِ «الله» در مکه، طائف و یثرب[5] به شکلِ «الله» (بدونِ تشدید) نوشته می‌شده، در حالی که در سایرِ مناطقِ شبه‌جزیره به شیوه‌های دیگری مثلِ «اله»، «الاله» و … نوشته می‌شده است.
نکتهٔ جالبِ دیگر این است که حتی در سنگ‌نوشتهٔ عبد شمس که در منطقهٔ تبوک یافته شده، و احتمالاً به قرنِ ششمِ میلادی تعلق دارد، «الله» به شکلِ «الله» (بدونِ تشدید) نوشته شده زیرا نویسندهٔ آن به احتمالِ زیاد عبد شمس بن المغیره المخزومی است که از قبیلهٔ قریش است.[6]
حال، نکتهٔ بسیار مهم این است که شیوهٔ نگارشِ «الله» در سنگ‌نوشته‌های مکه و طائف و یثرب مشابهِ شیوهٔ نگارش «الله» در رسم‌الخطِ قرآنی است. این یافته‌ها نشان می‌دهند که مصحف‌های قرآنیِ نخستین مطابقِ سنتِ نگارشیِ رایج در حجاز نوشته شده‌اند.[7]
اکنون پرسشِ مهم این است که این یافته‌ها چه نتایج و لوازمی برای نظریه‌های تجدیدنظرطلبانهٔ چند دههٔ اخیر دربارهٔ اسلام و قرآن دارند؟ هرچند به نظرِ برخی محققان ما باید از «تلاش‌های تجدیدنظرطلبانه» در اسلام‌پژوهی سخن بگوییم و نه «یک مکتبِ تجدیدنظرطلبانه»،[8] در هر حال یکی از آرای رایج در میانِ بعضی تجدیدنظرطلبان این است که اسلام و قرآن در محیطی غیر از مکه و مدینه (حجاز) پدید آمده‌اند (مثلاً در شام و عراق).
اما با نظر به یافته‌های اخیر، مسئله این است که شباهتِ نحوهٔ نگارشِ «الله» در سنگ‌نوشته‌های حجاز (مکه، طائف و یثرب) و مصحف‌های قرآنیِ نخستین نظریهٔ این دسته از تجدیدنظرطلبان را تأیید نمی‌کند. اگر قرآن در شام یا عراق نوشته شده بود، انتظار می‌رفت که نامِ «الله» را به نحوِ دیگری بنویسند. بنابراین، یافته‌های باستان‌شناختیِ اخیر همان روایتِ سنتی از ظهورِ اسلام و قرآن را تقویت می‌کنند که بر اساسِ آن اسلام و قرآن در محیطِ حجاز پدید آمده‌اند.
شأنِ معرفت‌شناختیِ این نوع یافته‌های باستان‌شناسان
یکی از پرسش‌های معرفت‌شناختیِ مهم به شأنِ معرفتیِ این نوع یافته‌ها مربوط می‌شود. آیا این نوع یافته‌ها موضع یا مواضعِ تجدیدنظرطلبان را به نحویِ فیصله‌بخش ابطال می‌کنند؟
هرچند امکانِ شواهدِ فیصله‌بخش در این حوزه علی‌الاصول منتفی نیست، شواهدی از این نوع بیشتر به کارِ تقویت و تضعیفِ نظریه‌ها می‌آیند تا ابطالِ قطعی و فیصله‌بخش. با این همه، قوتِ این نوع شواهد را نباید دست‌کم گرفت، خصوصاً زمانی که حالتی انباشتی داشته باشند.
نکتهٔ معرفت‌شناختی این است که هرچند هر یک از این شواهد به‌تنهایی به ابطالِ قاطعِ یک نظریه نمی‌انجامد، انباشته شدنِ شواهدِ متعددی از این نوع می‌تواند یک نظریه (تجدیدنظرطلبانه یا غیرِ آن) را به درجهٔ بسیار بالایی از احتمالِ معقول برساند.
بنابراین، باید به تک‌تکِ شواهدی از این دست حساس بود و تحولاتِ جاریِ کاوش‌های باستان‌شناسانه در شبه‌جزیره را به‌دقت پیگیری کرد. امیدوارم در نوشتاری دیگر بتوانم نمونه‌هایی از این نوع شواهدِ انباشتی ارائه کنم.
ارجاعات:
[1] بنگرید به:
Al-Jallad, A., & Sidky, H. (2024). “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad?”. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14.
[2] در واقع، اهمیتِ این سنگ‌نوشته از این حیث است که این نخستین متنِ کشف‌شده از یکی از صحابهٔ پیامبرِ اسلام است که در دورهٔ معاصر با پیامبر نوشته شده است.
[3] نگرید به:
Al-Jallad, A., & Sidky, H. (2024), p. 7.
[4] بنگرید به:
Al-Jallad, A., & Sidky, H. (2024), p. 6
[5] اضافه کردنِ یثرب به طائف و مکه از این روست که الجلاد و سیدکی دلایلِ قانع‌کننده‌ای آورده‌اند که سنگ‌نوشتهٔ کشف‌شده در طائف نوشتهٔ حنظله بن ابی عامر است، و از آن جا که حنظله اهلِ یثرب بوده و در سنگ‌نوشتهٔ او نیز واژهٔ «الله» به شکلِ «الله» (بدونِ تشدید) نوشته شده، می‌توان نتیجه گرفت که این شیوهٔ نگارش در یثرب نیز رواج داشته است.
[6] بنگرید به:
– Abdullah Saad Alhatlani & Ajab Mohammad Al-Otibi. (2023). “A Paleo-Arabic Inscription from the Ḥismā Desert (Tabūk Region)”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 2023, 1-11.
– “A Paleo-Arabic Inscription on a Route North of Ṭāʾif”, Arabian Archaeology and Epigraphy, 33(1), 202–215, p. 210.
– Al‐Jallad, A., & Sidky, H. (2024). “A Paleo-Arabic Inscription by a Companion of Muḥammad?”. Journal of Near Eastern Studies, 83, 1, April 2024, pp. 1-14, p. 6.
– Al‐Jallad, A. (2022). “The Pre-Islamic Basmala: Reflections on its First Epigraphic Attestation and its Original Significance”, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, 52, 1–28, p. 17, fn 66 & p. 18, fn 68.
[7] بنگرید به:
Al-Jallad, A., & Sidky, H. (2024), p. 6.
[8] بنگرید به:
Walid Saleh. Review of of Hawting, G.R., The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam: From Polemic to History. H-Mideast-Medieval, H-Net Reviews. February, 2005, p. 3.
ولید صالح در نقدِ کتابِ جرالد هاوتینگ مواضعِ بعضی از تجدیدنظرطلبان را چنین توصیف می‌کند (p. 3):
| اسلام فرقه‌ای یهودی‌ست | کرون در هاجرگرایی |
| اسلام فرقه‌ای مسیحی‌ست | لوکزنبرگ |
| اسلام در صحرای نقب ظهور کرده است | یهودا نِوو |
| قرآن همزمان با سیره پدید آمده است | ونزبورو |
| قرآن پس از سیره و حدیث پدید آمده است | روبین |
