آینده دین در ایران و وضعیت پیش‌روی مرجعیت دینی؛ سخنان مقصود فراستخواه در بزرگداشت آیت‌الله منتظری
مقصود فراستخواه، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی، در مراسم بزرگداشت پانزدهمین سالگرد درگذشت آیت‌الله حسینعلی منتظری، به بررسی آینده دین در ایران و مرجعیت دینی پرداخت و دیدگاه‌های خود را درباره رابطه دین و دولت و روندهای دینداری در ایران مطرح کرد.
مقصود فراستخواه در مراسم پانزدهمین سالگرد درگذشت آیت‌الله منتظری، آینده دین در ایران را در قالب چهار سناریو تحلیل کرد. وی با تأکید بر اهمیت تفکیک دین و دولت، از نقش دین در جامعه به‌عنوان نیرویی فرهنگی، مدنی و معنوی سخن گفت و نسبت به خطر دین دولتی و پیامدهای آن هشدار داد. فراستخواه با اشاره به روندهای اجتماعی و فرهنگی ایران، مانند زنانه‌شدن جامعه و تکثر هویتی، بر لزوم بازاندیشی در نقش دین و علما در آینده تأکید کرد و آراء متأخر آیت‌الله منتظری را نمونه‌ای از این تحول دانست.
فراستخواه با اشاره به تحولاتی که در نظریات آیت‌الله منتظری در سال‌های پایانی حیات ایشان به وجود آمد، گفت:
«آراء متأخر آیت‌الله منتظری به سمت تأمل و گشودگی نسبت به حقایق سوق پیدا کرد. ایشان از تجربیات و مظاهر اجتماعی درس گرفت و توانست از آزادگی و عدالت دفاع کند. این مسیر، نمونه‌ای از تلاش برای حفظ اصالت دین و پاسخگویی به تحولات اجتماعی است.»
دین و دولت؛ تفکیک یا امتزاج؟
این جامعه‌شناس با تأکید بر تجربه‌های تاریخی و پژوهشی خود در زمینه رابطه دین و دولت، به نظریه علی عبدالرازق، متفکر مصری، اشاره کرد و گفت:
«عبدالرازق معتقد بود که تفکیک دین و دولت نه‌تنها به نفع دموکراسی است، بلکه پاسخگویی و کنترل دولت را افزایش می‌دهد و اصالت دین را حفظ می‌کند. این نظریه در سی سال گذشته در ایران نیز به نحوی آزموده شد. پیمایش‌ها نشان می‌دهد که دین همچنان بخشی از فرهنگ و جامعه ایران است، اما پیوند آن با سیاست، نفوذ معنوی‌اش را در میان برخی از طیف‌های اجتماعی کاهش داده است.»
آینده دین در ایران؛ از تنوع دینداری تا دین شخصی
فراستخواه در ادامه به روندهای دینداری در ایران پرداخت و گفت:
«دین در ایران همچنان وجود دارد، اما به دلیل پیوندهای اجتماعی و فرهنگی، دچار تنوعات و پرسش‌های زیادی شده است. دینداری طبقه متوسط شهری، افراد تحصیل‌کرده، و حتی جریان‌های نواندیشی در حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد که دینِ امروز، دین قبلی نیست. علاوه بر جریان سنتی و رسمی، گرایش‌هایی مانند دینِ تجددخواهانه و دین به‌مثابه تجربه شخصی در حال رشد است.»
وی افزود که دین خصوصی، به معنای کمک به زندگی شخصی افراد، نیز یکی از روندهای رو به رشد در ایران است و تأکید کرد:
«این گرایش می‌تواند به بازتولید و تقویت اصالت دین کمک کند، به شرط آنکه دین از انحصار و هژمونی دولتی خارج شود و به عرصه‌های مدنی، فرهنگی و اجتماعی بازگردد.»
سناریوهای پیش روی دین سیاسی
فراستخواه با استفاده از روش‌های آینده‌پژوهی، چهار سناریو برای دین سیاسی در ایران ترسیم کرد:
- دین سفید: اگر عاملان دینی و ساختارهای حکومتی خوب عمل کنند، دینی مدنی و فرهنگی خواهیم داشت که به سعادت عمومی کمک می‌کند.
- دین سبز: اگر عاملان دینی خوب عمل کنند، اما ساختارها تغییر نکنند، دینی اصلاح‌طلب و تحول‌خواه شکل می‌گیرد.
- دین سرخ: اگر ساختارها تغییر کنند ولی عاملان دینی نتوانند همگام شوند، دین به‌سوی خشونت‌گرایی و دوگانگی دین و سکولاریسم خواهد رفت.
- دین سیاه: در صورت ضعف عاملان دینی و عدم اصلاح ساختارها، دین دولتی، دین‌زدایی و دین‌گریزی رشد می‌کند و تداعی‌گر خشونت و ستم خواهد بود.
دین و جامعه؛ چالش‌ها و فرصت‌ها
وی در پایان با تأکید بر ضرورت رفع موانع درک معنوی دین، گفت:
«دین در ایران هنوز زنده است و در ذهن و تاریخ ایرانیان ثبت شده، اما در حال کسوف است. برای بازتاب بهتر صدای دین در وجدان‌های اجتماعی، باید حجاب‌ها و موانعی که به نام دین ایجاد شده، برطرف شود.»
این سخنان فراستخواه، علاوه بر بازخوانی تجربه‌های تاریخی و نظریات متفکران دینی، دعوتی بود به تأمل در آینده دین در ایران و ضرورت تحول در نهادهای دینی و دولتی.
- این گزارش برگرفته از گزارش هم‌میهن است.
پیشنهاد سردبیر:
