سیدکمال حیدری و بازگشت به قرآن؛ راه‌حلی برای وحدت مسلمانان و اصلاح فقه اسلامی

سیدکمال حیدری پس از پنج سال سکوت

سید کمال حیدری، اسلام‌شناس و مرجع تقلید شیعی، طی پنج سال اخیر هیچ‌گونه درس رسمی یا جلسه عمومی برگزار نکرده است. اما این‌بار جمعی از اعضای انجمن اسلامی مدرسین به دیدار او رفته و در قالب یک گعده دوستانه و صمیمی با وی به بحث و گفتگو پرداخته‌اند.

ویژگی خاص تدریس سیدکمال حیدری این است که در یک جلسه درسی، موضوعات متعددی را مطرح می‌کند که هرکدام نیازمند تحلیل و بررسی مفصل است و برای هر کدام باید جلسات جداگانه‌ای برگزار شود.

 

خلاصه‌ای از ایده‌های سیدکمال حیدری؛ پیامدهای مترتب بر فقهِ قرآنی

در ادامه مهم‌ترین ایده‌های مطرح‌شده توسط سیدکمال حیدری در این جلسه، به طور مختصر و در قالب 16 نکته بیان شده است. لازم به ذکر است که این مباحث کاملاً تخصصی هستند و این گزارش تنها یک خلاصه اجمالی است، بنابراین از داوری سریع در مورد محتوای آن باید پرهیز کرد.

 

1. اهمیت محوریت قرآن در فقه اسلامی

سیدکمال حیدری بر اهمیت تعیین محوریت قرآن در فقه تأکید می‌کند. به‌عبارتی، قرآن باید به‌عنوان منبع اصلی و قطعی تشریع در نظر گرفته شود. این رویکرد نه تنها تمایز واضحی میان احکام الهی و برداشت‌های بشری ایجاد می‌کند، بلکه از آمیختگی دین با تفاسیر خطی و متعصبانه جلوگیری می‌کند. قرآن، با ارائه اصول کلی و قواعد بنیادین، هدایت‌گر زندگی مسلمانان است و جزئیات اجرایی به اجتهاد انسان‌ها واگذار شده است.

 

محور قرار دادن قرآن در فقه، علاوه بر ساده‌سازی و کاربردی‌تر کردن فهم دین، از وابستگی به نظرات متغیر علما و روایت‌های متناقض جلوگیری می‌کند. این رویکرد می‌تواند زمینه‌ساز وحدت مسلمانان، به‌روزرسانی اندیشه دینی و حفظ اصالت و اهداف اصلی اسلام باشد. سیدکمال حیدری تأکید دارد که فقه قرآنی باید در برابر فقه روایی قرار گیرد و قرآن باید به‌عنوان مرجع اصلی تعیین اصول فقهی شناخته شود. روایات و اقوال علما باید مطابق با آموزه‌های قرآنی سنجیده شوند و تنها در صورت هماهنگی با قرآن مورد پذیرش قرار گیرند. بازگشت به محوریت قرآن می‌تواند به فهم عمیق‌تر، ساده‌تر و هماهنگ‌تر از دین کمک کند و اختلافات را کاهش دهد، در حالی که روح و مقاصد اصلی اسلام را حفظ می‌کند.

 

2. محوریت قرآن در فقه: راهکاری برای درک عمیق‌تر و اجرای مؤثر دین اسلام

تمرکز بر قرآن به‌عنوان محور اصلی فقه، گامی بنیادین برای دستیابی به درکی عمیق‌تر از اسلام و ایجاد جامعه‌ای اسلامی قوی و منسجم است که بتواند با چالش‌های معاصر روبه‌رو شود. سیدکمال حیدری بر این باور است که بازگشت به قرآن، نه تنها تحقق اهداف شریعت اسلامی را ممکن می‌سازد، بلکه مسلمانان را قادر می‌سازد تا زندگی‌ای سعادتمندانه در دنیا و آخرت داشته باشند.

 

وی معتقد است که قرآن، محور اصلی دین و منبع نخست دانش دینی است و تمامی مسلمانان باید این فرصت را داشته باشند که به‌صورت مستقیم با قرآن تعامل کنند و آن را بفهمند. این فهم نباید محدود به تفسیرهای گذشتگان یا نظرات انحصاری علما باشد. او بازگشت به قرآن را به‌عنوان مرجع محوری دین ضروری می‌داند و بر استفاده از اصول عقلانی و تفکر انتقادی برای درک بهتر قرآن تأکید دارد.

 

3. تسهیل شریعت از طریق محوریت قرآن

فقه مبتنی بر قرآن با تأکید بر اصول کلی و مفاهیم پایه، فهم دین را ساده‌تر و عملی‌تر می‌کند. این در حالی است که فقه مبتنی بر روایات و فتاوی، اغلب به دلیل جزئیات و پیچیدگی‌های فراوان، اجرای شریعت را دشوار و دست‌نیافتنی می‌سازد. سیدکمال حیدری تأکید می‌کند که بسیاری از احکام موجود در کتب فقهی و رساله‌های عملیه، بر قرآن استوار نیستند و بیشتر بر روایات یا نظرات علما مبتنی‌اند. این امر موجب شده است که در برخی موارد، شریعت از هدف اصلی خود که تسهیل زندگی مسلمانان است، فاصله بگیرد.

 

رجوع به قرآن به‌عنوان مرجع اصلی، بارهای اضافی را از دوش مسلمانان برمی‌دارد و دین را ساده‌تر و عملی‌تر می‌سازد. قرآن با تأکید بر اصول کلی و واگذاری جزئیات به اجتهاد، رویکردی منعطف و سازگار با نیازهای جامعه ارائه می‌دهد که از پیچیدگی‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند. این نگاه می‌تواند زمینه‌ساز تحولی در فقه اسلامی باشد که با واقعیت‌های زندگی معاصر هماهنگ‌تر و برای عموم مردم قابل اجرا‌تر باشد.

 

4. رهایی از تقلید کورکورانه

محوریت دادن به قرآن در فقه اسلامی، راهکاری برای رهایی از وابستگی صرف به روایات و نظرات علما ارائه می‌دهد. سیدکمال حیدری تأکید می‌کند که بسیاری از احکام فقهی کنونی را، نه از قرآن بلکه از روایاتی که جعل، دَس و تحریف در آن‌ها فراوان است، گرفته‌اند. این مسئله می‌تواند موجب دور شدن از خلوص و اصالت آموزه‌های اسلامی شود. با قرار دادن قرآن به‌عنوان منبع اصلی، می‌توان از تأثیر این منابع جانبی در احکام اسلامی جلوگیری کرد. این رویکرد به مسلمانان اجازه می‌دهد که از تقلید بی‌چون‌وچرا از آراء فقهی مبتنی بر روایات ضعیف یا استنتاجات نادرست فاصله بگیرند و دین را مستقیم از منبع اصلی و معتبر آن بفهمند. بازگشت به قرآن، نه‌تنها فهم دین را آسان‌تر می‌کند، بلکه اجرای احکام آن را نیز برای عموم مردم ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر می‌سازد.

 

5. کاهش اختلافات مذهبی

سیدکمال حیدری بر این باور است که بسیاری از اختلافات میان مذاهب اسلامی، ناشی از تفاوت در تفسیر روایات است، نه قرآن. ازآنجاکه قرآن برای تمامی مسلمانان یک مرجع مشترک و پذیرفته‌شده است، می‌تواند به‌عنوان نقطه‌ای برای اتحاد عمل کند. پذیرش قرآن به‌عنوان مرجع اصلی در فقه، راه را برای کاهش اختلافات و نزدیک‌تر شدن مسلمانان به وحدت هموار می‌کند. این رویکرد، به‌جای تأکید بر اختلافات فقهی، بر اصول مشترک و بنیادین دین تمرکز دارد.

 

6. بازگرداندن تعادل به جنبه‌های اخلاقی و معنوی

قرآن به جنبه‌های اخلاقی، معنوی و انسانی دین اهمیت ویژه‌ای می‌دهد، در حالی که روایات و فتاوی سنتی اغلب بر جزئیات فقهی متمرکز شده‌اند. سیدکمال حیدری معتقد است که بازگشت به قرآن به‌عنوان مرجع اصلی، می‌تواند تعادل از دست رفته میان ابعاد مختلف دین را بازگرداند. قرآن مجموعه‌ای جامع از اصول اخلاقی، اجتماعی، معنوی و فقهی ارائه می‌دهد که می‌تواند به مسلمانان کمک کند تا دین را به‌عنوان سیستمی جامع و هماهنگ درک کنند.

 

این رویکرد، برخلاف فقه سنتی که گاه جنبه‌های اخلاقی و معنوی را در سایه جزئیات فقهی نادیده می‌گیرد، بر اهمیت این جنبه‌ها تأکید می‌کند. بازگشت به قرآن می‌تواند مسلمانان را به سوی دینی هدایت کند که علاوه بر رعایت قوانین، بر توسعه اخلاق، معنویت و ارزش‌های انسانی نیز تمرکز دارد.

 

7. رفع تناقضات میان قرآن و روایات

سیدکمال حیدری به وجود تناقض‌هایی میان برخی روایات و آموزه‌های قرآنی اشاره می‌کند و بر اهمیت بازگشت به قرآن برای حل این چالش‌ها تأکید دارد. نمونه‌هایی از این تناقض‌ها عبارت‌اند از:

الف) اصل حلیت اشیا: قرآن اصل را بر حلیت قرار داده و محرمات را به چهار مورد محدود کرده است: مردار، خون، گوشت خوک و آنچه به غیر نام خدا ذبح شده است (سوره مائده، آیه 96). این در حالی است که برخی روایات مواردی را حرام یا نجس می‌دانند که در قرآن ذکری از آن‌ها نیست. امامان نیز تأکید کرده‌اند که حرام فقط چیزی است که خداوند در کتاب خود حرام کرده است.

ب) حرمت گوشت خوک: قرآن صرفاً گوشت خوک را حرام می‌داند، بدون اشاره به نجاست خود خوک یا حیوانات دیگر.

ج) حلیت موجودات دریایی: قرآن تمامی موجودات دریایی را حلال اعلام کرده است، اما برخی فتاوای فقهی حتی برخی ماهی‌ها را نیز حرام می‌دانند.

 

8. نوسازی و به‌روزرسانی فقه

بازگشت به قرآن امکان نوسازی و تطبیق فقه با نیازهای زمانه را فراهم می‌کند. فقه مبتنی بر روایات، به دلیل انعطاف‌ناپذیری در برابر تغییرات اجتماعی و فرهنگی، گاهی پاسخگوی نیازهای جامعه مدرن نیست. محوریت قرآن، با تأکید بر اصول کلی و قابلیت تفسیر پویا، زمینه‌ای برای بازنگری در احکام و هماهنگی آن‌ها با شرایط معاصر ایجاد می‌کند.

9. حفظ جوهر دین

قرآن به‌عنوان مرجع اصلی، جوهر و روح دین اسلام را حفظ می‌کند. دین اسلام صرفاً مجموعه‌ای از احکام جزئی نیست، بلکه منظومه‌ای از اصول اخلاقی، ارزش‌های انسانی و راهنمایی‌های اجتماعی است که باید در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان جریان یابد. بازگشت به قرآن می‌تواند کمک کند تا این جنبه‌های جامع و همه‌جانبه دین، بار دیگر در مرکز توجه قرار گیرد و از فروکاستن دین به مجموعه‌ای از فتاوای جزئی و متناقض جلوگیری شود.

 

10. تأکید بر کرامت انسانی

قرآن به‌طور صریح بر کرامت و ارزش ذاتی همه انسان‌ها، فارغ از دین و مذهبشان، تأکید دارد. این اصل اساسی، در تضاد با برخی فتاوای فقهی است که مخالفان عقیدتی را کافر یا نجس قلمداد می‌کنند. سیدکمال حیدری خاطرنشان می‌کند که دیدگاه‌های تکفیرآمیز در آثار برخی از فقهای برجسته، مانند خوئی و مجلسی، مشاهده می‌شود که بسیاری از مسلمانان غیرشیعی را کافر می‌دانند و به ظاهر مسلمان تلقی می‌کنند، اما در آخرت آن‌ها را مستحق عذاب می‌پندارند.

او با استناد به آیه 62 سوره بقره می‌گوید: کسانی که ایمان به خدا و روز قیامت دارند و عمل صالح انجام می‌دهند، از پاداش الهی برخوردار خواهند شد. این منطق قرآنی، که معیار ایمان را عمل صالح و باور به خدا و روز قیامت می‌داند، هیچ‌گونه تفکیکی میان شیعه و غیرشیعه قائل نیست. سیدکمال حیدری تأکید می‌کند که تکفیر ریشه در منطق روایات و فتواها دارد، نه قرآن. برخی از روایات شیعی حتی غیرشیعیان را “فرزندان نامشروع” قلمداد می‌کنند، که سیدکمال حیدری آن را به‌کلی مغایر با آموزه‌های قرآنی می‌داند.

به باور او، چنین رویکردهایی تنها منجر به نفرت‌پراکنی، خشونت و از بین رفتن امکان گفت‌وگو و تفاهم با دیگران می‌شود. بازگشت به آموزه‌های قرآنی می‌تواند این روند خطرناک را معکوس کرده و زمینه‌ساز تعاملات انسانی و دینی سالم‌تر شود.

 

11. دعوت به وحدت و مدارا

قرآن مسلمانان را به وحدت، همزیستی مسالمت‌آمیز و پرهیز از تفرقه دعوت کرده است. آیات متعددی در قرآن، ازجمله آیه ۱۰۳ سوره آل عمران؛ «و اعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا» بر ضرورت اتحاد میان مسلمانان تأکید دارد. سیدکمال حیدری بر این باور است که برخی فتاوا و رویکردهای تکفیرآمیز، نه‌تنها با روحیه قرآنی ناسازگارند، بلکه به گسترش تفرقه و افزایش تنش‌ها در جوامع اسلامی دامن می‌زنند. او مدارا را به‌عنوان یکی از اصول کلیدی در روابط میان مسلمانان معرفی می‌کند و معتقد است که تنها با تمسک به قرآن می‌توان این اصل را احیا کرد.

 

12. مقابله با افراط‌گرایی

تمرکز بر قرآن به‌عنوان منبع اصلی دین می‌تواند در کاهش افراط‌گرایی و مبارزه با تروریسم مؤثر باشد. قرآن بر اصولی چون صلح، عدالت و تسامح تأکید دارد و خشونت و افراط‌گرایی را نفی می‌کند. سیدکمال حیدری اشاره می‌کند که افراط‌گرایی معمولاً ریشه در درک نادرست دین و پایبندی به برداشت‌های فقهی افراطی دارد. با درک صحیح از آموزه‌های قرآنی، می‌توان از سوءاستفاده‌های ایدئولوژیک جلوگیری کرد و زمینه‌ساز گسترش گفت‌وگو، همزیستی مسالمت‌آمیز و تقویت صلح جهانی شد.

 

13. تقویت نقش عقل در فهم دین

تمرکز بر قرآن در فقه، نقش عقل را در درک دین برجسته می‌سازد. به باور سیدکمال حیدری، بازگشت به قرآن فرصتی برای بهره‌گیری از عقلانیت در تفسیر آیات و تطبیق آن‌ها با نیازها و چالش‌های جهان معاصر فراهم می‌کند. این رویکرد به تجدید اندیشه اسلامی و تسهیل اجتهاد منجر می‌شود. او تأکید می‌کند که انحصار فهم دین در دست گروهی خاص، مغایر با پیام جهانی قرآن است و همه مسلمانان باید بتوانند بدون واسطه به فهم قرآن بپردازند. سیدکمال حیدری این دیدگاه که فقط علما یا افراد خاصی توانایی فهم صحیح قرآن را دارند، رد می‌کند و معتقد است که دین باید برای همگان قابل درک باشد.

 

14. شفاف‌سازی میان اصول ثابت و متغیر

محور قرار دادن قرآن در فقه، زمینه‌ساز تمایز میان اصول ثابت و متغیر دین است. اصول ثابت شامل قواعد و ارزش‌هایی است که در تمامی زمان‌ها و مکان‌ها تغییرناپذیرند، در حالی که احکام و جزئیات ممکن است با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی متغیر باشند. این تمایز به انعطاف‌پذیری و پویایی فقه کمک می‌کند و امکان تطبیق آموزه‌های دینی با مقتضیات زمانه را فراهم می‌سازد.

 

15. استقلال در فهم دین

تکیه بر قرآن به‌عنوان مرجع اصلی، مسلمانان را به درکی مستقل از دین هدایت می‌کند. این رویکرد، تقلید کورکورانه از نظرات گذشتگان و فتاوای فقهی را کنار می‌گذارد و امکان بررسی مستقیم آموزه‌های دینی را فراهم می‌آورد. سیدکمال حیدری معتقد است که تقلید بی‌چون‌وچرا از دیدگاه‌های پیشینیان، مانعی برای فهم صحیح پیام قرآن و پیچیده‌تر شدن دین در نظر مردم شده است. او تأکید دارد که دین اسلام باید ساده، قابل‌فهم و قابل‌اجرا برای تمامی مسلمانان باشد و این امر تنها از طریق بازگشت به قرآن ممکن است.

 

16. حجیت روایات از دیدگاه سیدکمال حیدری

قرآن را معیار نهایی در سنجش روایات می‌داند و معتقد است هر روایتی که با قرآن سازگار باشد، قابل پذیرش است؛ در غیر این صورت، باید کنار گذاشته شود. به باور او، قرآن منبعی کامل و جامع برای فهم احکام شرعی است و نیازی به روایات برای تکمیل یا توضیح آن وجود ندارد. سیدکمال حیدری از روایاتی که به‌وضوح با آموزه‌های قرآنی در تضادند، مانند تکفیر مخالفان مذهبی، حرام کردن حلال‌های خدا یا نسبت دادن صفات نادرست به خداوند، انتقاد می‌کند. او تأکید دارد که این دسته از روایات نه‌تنها با پیام قرآن ناسازگارند، بلکه به تفرقه و اختلاف در میان مسلمانان دامن می‌زنند.

به اعتقاد سیدکمال حیدری، نقش روایات در دین، توضیح و تشریح جزئیات است، نه تأسیس احکامی جدید. او بر این باور است که روایات می‌توانند روش انجام عبادات یا جزئیات احکام شرعی را روشن کنند، اما نمی‌توانند حکمی ارائه دهند که با قرآن در تضاد باشد. به‌عنوان مثال، روایات می‌توانند نحوه اقامه نماز را توضیح دهند، اما نمی‌توانند چیزی را که قرآن حلال دانسته، حرام کنند یا برعکس.

سیدکمال حیدری نسبت به وجود روایات ساختگی و جعلی هشدار می‌دهد و معتقد است که این روایات، مسلمانان را از درک درست دین منحرف می‌کنند. او بر ضرورت بررسی صحت هر روایت تأکید کرده و بیان می‌کند که حتی روایات متواتر نیز باید بر اساس قرآن ارزیابی شوند؛ اگر با قرآن تضاد داشته باشند، باید کنار گذاشته شوند.

سیدکمال حیدری از روش اخباری که به روایات جایگاهی مطلق و بی‌چون‌وچرا می‌دهد و اهمیت قرآن را کم‌رنگ می‌کند، انتقاد می‌کند. او معتقد است این روش نه‌تنها فهم صحیح دین را مختل می‌کند، بلکه زمینه‌ساز تعصب و اختلاف میان مسلمانان می‌شود. به باور او، بازگشت به قرآن و ارزیابی روایات بر مبنای آن، گامی ضروری برای حفظ وحدت و اصالت دین اسلام است.

 

پیشنهاد سردبیر:

سیدکمال حیدری؛ منتقدان و مخالفانش