تأثیر دعا بر انسان و خدا؛ بازخوانی یک مسئله بنیادین در گفت‌وگو با عبدالکریم سروش
تأثیر دعا بر انسان و خدا موضوع گفت‌وگویی که یاسر میردامادی تحت عنوان «آیا خدا دعای حاجت را برآورده می‌کند؟» با عبدالکریم سروش داشته تا مسئله فلسفی دعا را از منظرهای مختلف بررسی کند. محور اصلی بحث، انتخاب میان دو تلقی رئالیستی و ناواقع‌گرایانه از دعا است؛ تلقی‌ای که دعا را صرفاً تغییردهنده‌ی انسان می‌داند یا آن را ابزاری برای اثرگذاری بر اراده‌ی الهی معرفی می‌کند. این مصاحبه با طرح پرسش‌های بنیادی در زمینه‌ی هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، یزدان‌شناسی، روان‌شناسی و سنت‌شناسی دعا، به تحلیل دیدگاه‌های مختلف و نقد چالش‌های مرتبط با هر کدام می‌پردازد. آیا دعا واقعاً می‌تواند بر جهان اثر بگذارد یا صرفاً تغییری درونی در دعاگو ایجاد می‌کند؟ پاسخ‌های دکتر سروش راه‌گشای این پرسش اساسی است.
نسخه تصویری کامل (یک ساعت و چهل‌وسه دقیقه): «آیا خدا دعای حاجت را برآورده می‌کند؟»
یاسر میردامادی در این گفت‌وگو، پرسش‌های ده‌گانه‌ای را مطرح کرده که در چهار حوزه اصلی قابل تقسیم‌بندی هستند: هستی‌شناسی دعا، معرفت‌شناسی دعا، یزدان‌شناسیِ دعا و روان‌شناسی دعا. در انتها، اگر فرصت اجازه دهد، به بررسی سنت‌شناسی دعا نیز خواهیم پرداخت.
الف) هستی‌شناسی دعا
مقدمه: در تلقی رئالیستی از دعا، این باور وجود دارد که دعای حاجت می‌تواند نه تنها در ما اثر تربیتی و روان‌شناختی داشته باشد، بلکه می‌تواند خدا را نیز تحت شرایطی تغییر دهد. در مقابل، در تلقی غیر رئالیستی، دعا تنها اثر تربیتی و روان‌شناختی بر انسان دارد و خدا را تغییر نمی‌دهد. هر دو دیدگاه مزایا و دشواری‌های خاص خود را دارند.
- یکی از ایرادهایی که شما به تلقی رئالیستی از دعا وارد کرده‌اید این است که معلول از شئون علت است و بر این اساس نمی‌تواند بر علت اثر بگذارد. آیا نمی‌توان تصور کرد که علت (خدا) اراده کرده باشد که تحت شرایطی اراده‌ی معلول (انسان) بر او اثر بگذارد؟ در این صورت، علیت همچنان برقرار است و تلقی رئالیستی نیز از نظر متافیزیکی ممکن می‌شود.
- نسبت دعاشناسی شما با الهیات ایجابی در مقابل الهیات سلبی، الهیات شخص‌وار در مقابل الهیات فراشخصی، و الهیات جبرگرا در مقابل الهیات اختیارگرا چیست؟ آیا می‌توان گفت که دعاشناسی شما به الهیات سلبی، الهیات فراشخصی، و الهیات اختیارگرا نزدیک‌تر است؟ به ویژه این‌که اگر هم خدا و هم انسان دارای اختیار باشند، می‌توان تصور کرد که اراده‌ی انسان تحت شرایطی بر اراده‌ی الهی اثر بگذارد.
ب) معرفت‌شناسی دعا
مقدمه: در تلقی رئالیستی، این پرسش مطرح می‌شود که چگونه می‌توان دانست دعای‌مان مستجاب شده است؟ در مقابل، در تلقی غیر رئالیستی، تمرکز بر شناخت تغییرات درونی انسان است.
- چگونه می‌توان اطمینان یافت که دعا توانسته تغییرات روان‌شناختی و تربیتی مورد نظر را در فرد ایجاد کند؟
ج) یزدان‌شناسی دعا
مقدمه: بررسی نسبت دعاشناسی با الهیات نقلی دعا از دو جنبه قابل بررسی است.
- آیات و احادیث بسیاری وجود دارند که ظاهراً به تلقی رئالیستی از دعا نزدیک هستند، مانند “ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ” یا “مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ”. در چارچوب دعاشناسی شما، این آیات چگونه بازخوانی می‌شوند؟
- آیا در متون دینی می‌توان مواردی یافت که دعاشناسی شما را تأیید کنند؟ حتی اگر این تأیید تنها در تأویل آن‌ها باشد.
د) روان‌شناسی دعا
مقدمه: روان‌شناسی دعا را می‌توان به روان‌شناسی فردی و جمعی تقسیم کرد.
- آیا تلقی رئالیستی از دعا انگیزه بیشتری برای دعا کردن ایجاد نمی‌کند؟ زیرا اگر دعا صرفاً برای تغییر فرد باشد، روش‌های دیگری مانند مدیتیشن یا تراپی نیز می‌توانند همین کارکرد را داشته باشند.
- دعاهای جمعی-آیینی، مانند دعا برای نزول باران یا نیایش‌های آیینی مانند دعای کمیل، چگونه در تلقی غیر رئالیستی قابل توجیه هستند؟ آیا در این دیدگاه تنها جنبه‌ی فردی دعا حفظ می‌شود؟
- برخی معتقدند دعا می‌تواند موجب رخوت و بی‌عملی شود. به عنوان مثال، فردی که منتقد نظام سیاسی است، به جای اقدام عملی، به نفرین کردن بسنده می‌کند. نظر شما در مورد این نقد چیست؟
ح) سنت‌شناسی دعا
- دعاشناسی شما با سنت‌های فکری اسلامی چه نسبتی دارد؟ آیا دیدگاه شما بیشتر به عرفا، فلاسفه، متکلمان، یا مفسران و محدثان نزدیک است؟ یا ترکیبی از این سنت‌ها را شامل می‌شود؟
و) نسبت دعاگری با سنت‌های بدیل
- آیا خداناباوران نیز می‌توانند به درگاه خدا دعا کنند؟
