پرداختن به موسیقی، دور شدن از روح متعالی دین نیست

صادق طباطبایی متولد ۱۳۲۲ قم است. پدرش آیت الله بود.^۱ در جوانی به لبنان رفت و پس از اقامت کوتاهی ‌نزد دایی‌اش امام موسی صدر عازم آلمان شد. دکتری بیوشیمی را از دانشگاه بوخوم گرفت و در ۳۲ سالگی استاد همان دانشگاه شد. اهل مبارزه هم بود. سالها دبیر روابط بین‌الملل اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا، آمریکا و کانادا بود. صادق طباطبایی همان جوان خوشتیپی است که در برخی از تصاویر امام هنگام اقامت در فرانسه می‌بینیم. البته او رابطه سببی نیز با امام دارد و برادرزن سید احمد خمینی است. سال ۵۷ وقتی با امام به ایران آمد معاون سیاسی اجتماعی وزیر کشور شد و رفراندوم بر عهده‌ی او بود. در دولت موقت ابتدا سخنگو و پس از استعفای بازرگان،‌ با حکم امام سرپرست دولت شد.
صادق طباطبایی از روزهای ابتدایی بازگشت به ایران با اهالی موسیقی رفت و آمد داشت. به توصیه‌ی مرحوم عبادی چند سالی از فخری ملک‌پور تکنیک نوازندگی سبک محجوبی در پیانو را آموخت. صادق طباطبائی به اجرای قطعاتی با پیانو به همراهی آواز استاد شجریان و ویولون پرویز یاحقی و سنتور مرحوم صارمی و تار فرهنگ شریف و ضرب مرحوم جهانگیر ملک و نیز دیگر هنرمندان پرداخت؛ اما هیچ کدام را منتشر نکرده است. به توصیه دوستش لوریس چکناوریان تفسیری بر قطعه‌ی کرال، موومان چهارم سمفونی نهم بتهوون نوشته است. چکامه‌ی شیلـر را از زبان آلمانی به فارسی برگردانده است. از میان نوشته هایش کتاب خاطراتش که در ۵ جلد منتشر شده از همه مشهورتر است. نظرات و نقل قول‌های صادق طباطبایی درباره موسیقی همیشه چالش‌برانگیز بوده است. آنچه می‌آید گزارشی است از گفته‌های او درباره فقه و موسیقی.

آشنایی با موسیقی
ده-دوازده ساله بودم که امام موسی صدر به من توصیه کردند استادی پیدا کنم و به یادگیری قواعد ردیف آوازی موسیقی ایرانی بپردازم؛ آن هم در قمِ پنجاه سال پیش. بعد‌ها هم که در آلمان به تحصیل اشتغال داشتم؛ باز به اصرار و توصیه ایشان به شناخت موسیقی کلاسیک مغرب زمین پرداختم.^۲

مباحثات شهید بهشتی و امام موسی صدر درباره‌ی موسیقی
آقای بهشتی می‌گفت یک سال، بسیاری از شب‌های ماه رمضان با آقای صدر درباره حرمت موسیقی سخن می‌گفتیم و مباحثه می‌کردیم. اصول نظرآقای صدر این بود که آنچه امروز به مفهوم موسیقی دلالت دارد چیزی نیست که در اسلام و دستورات دینی نهی شده است. دلایل و شواهدی هم داشتند و بیان می‌کردند و به تبعش موسیقی را به عنوان یک هنر وسیله‌ای برای تلطیف فضای ذهنی عواطف دینی و تعمیق اندیشه دینی جوانان معرفی می‌کردند. امام موسی صدر معتقد بود جوان امروز را نمی‌توان با اندیشه و عاطفه دینی آشنا کرد بدون اینکه از فلسفه، هنر، عشق و عرفان بهره گرفت.³

پرداختن به موسیقی، دور شدن از روح متعالی دین نیست 
اگر هنر را به معنای عام آن، تجلی روح آفریدگاری انسان بدانیم، تا زمانی که هنرمند سرگرم کار هنری است و به خلق یک اثر هنری مشغول است، ذهن او از هر انحرافی به دور است. صادق طباطبایی درباره‌ی محدود کردن آموزشگاههای موسیقی می‌گوید: آیا جلوگیری از روی آوردن جوانان به این امر، باعث خواهد شد؛ آنان به طرف مساجد و محافل مذهبی سوق داده شوند. این دو مقوله که به نظر من از هم جدا نیستند؛ اگر با این نگرش مواجه شد که روی آوردن به موسیقی خلاف اصل اخلاقی و تربیتی و لذا غیردینی است؛ بدترین اثر تربیتی را سبب شده‌ایم. زیرا تفکیک این دو مقوله از هم به معنای سوق دادن هنرجو به امری غیردینی است، که هرگز چنین نیست. حتی در سطح فقهای عظام بودند علمائی که با موسیقی انس داشتند. چرا با ترویج این فکر، این روحیه را در جوان ایجاد کنیم که پرداختن به موسیقی؛ به معنای دور شدن از روح متعالی دینی است. جوانی که ذوق و استعداد موسیقی را در خود دیده و به آن روی آورده است، اگر به او گفته شد؛ کار تو خلاف شرع است؛ بی‌تردید از شرع فاصله می‌گیرد. اگر هم، چنان پایبندی به شرع داشت که هنرآموزی را کنار گذارد؛ جامعه آینده خود را از یک آهنگساز مؤمن و متعهد محروم کرده‌ایم.

علت تفاوت آراء فقهی
آرای فقهی یک فقیه به حوزه دانش او نسبت به موضوع و نیز نوع دیدگاه او به اجتماع و جهان و همچنین برداشت او از آیات و روایات بستگی دارد. مقایسه کنید دیدگاه فقیهی را که شعار دادن خانم‌ها را در خیابان جایز نمی‌داند با فقیهی که پنجاه سال پیش به خواهرزاده‌اش توصیه می‌کند به آموزش موسیقی دستگاهی ایران روی آورد و او را تشویق می‌کند که برود و قوانین موسیقی کلاسیک غرب را بیاموزد. آن یکی توصیه به هنر آموزی می کند و این دیگری حتی شنیدن آرم اخبار رادیو را حرام می داند. تردیدی نباید داشت که امام صدر با عنایت به همان منابع فقهی به این نظر می‌رسد که حکم شرع چنین و چنان است؛ که فقیهی دیگر بر اساس همان منابع شعار دادن خانم ها را در کنار مردان مصداق فعل حرام می داند. خلاصه این که قضاوت در امر موسیقی و صدور حکم کلی فقهی در باب آن باید با دقت بیشتر و آگاهی کامل بر موضوع و علم موسیقی باشد.

در تقویت نفس خود بکوشید تا به آسانی تحریک نشوید
سال‌های اول انقلاب؛ شبی در حضور امام خمینی بودیم که از دفتر آمدند و پیامی از طرف یکی از مراجع وقت آوردند. مرجع مذکور گفته بود؛ فیلمی که در حال حاضر از تلویزیون پخش می‌شود؛ من پیرمرد را تحریک می‌کند؛ چه برسد به جوانان. به دستور امام تلویزیون را روشن کردند؛ قسمتی از یک سریال بود به نام «پائیز صحرا». امام با مشاهده‌ی آن فیلم؛ در پاسخ پیام چنین گفت: شما باید در تقویت نفس خود بکوشید تا به این آسانی تحریک نشوید. من در این فیلم نشانه‌ای از خلاف عفت یا عوامل انحراف و تحریک نمی‌بینم.

حکم پیشینِ فقها مصداق خود را از دست داده است
در دنیای امروز؛ موسیقی از آن خصلت انحصاری طرب‌انگیزی مخصوص مجالس لهوخارج شده و به صورت علمی، با قواعد و اصول مخصوصِ علم مطرح است. گستردگی انواع و حالات آن، چه در زمینه علمی محض و چه در حوزه‌ی کاربردی، موضوع حکم را از حالت قدیم خارج کرده است. به عنوان مثال، وقتی به موسیقی توصیفی با تم‌های فلسفی مواجه می‌شویم،‌ یا اپراها و باله‌ها که به صورت متون ملودیک و یا حرکات سمبولیک، بیانگر حقایقی انسانی و یا تراژدی‌های ملی و فرهنگی می‌شوند؛ با نوعی از موسیقی مواجه هستیم که در فرهنگ گذشته ما جایگاهی نداشته است.⁴

۱. آیت‌الله محمد باقر سلطانی بروجردی.
۲. نسیم بیداری، شماره آذر ۱۳۹۰.
۳. همان.
4. مصاحبه با سایت موسیقی ایرانیان، ۱۶ مرداد ۱۳۹۰.