حوزه‌های علمیه آنلاین

با تقویت زیرساخت‌های ارتباطی بر پایه شبکه اینترنت، بحث آموزش الکترونیکی در دنیا به یکی از مباحث مهم روز تبدیل شده است. بسیاری از دانشگاه‌های بزرگ و مطرح دنیا دوره‌های آنلاین برگزار می‌کنند. در کنار این دوره‌ها این دانشگاه‌ها محتویات آموزشی خود را به رایگان در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند. بحث آموزش آنلاین به دانشگاه‌ها محدود نمی‌شود و وبسایت‌هایی همچون edx.com و یا https://www.coursera.org فضای بازی را برای آموزش پدید آوردند و حتی سایت‌هایی نظیر https://www.udemy.com به هر کدام از کاربران خود امکان برگزاری کلاس‌های آنلاین و کسب درآمد از این راه را می‌دهند.
البته فضای آموزشی آزاد مبتنی بر انتخاب دانشجو، پایه و مبنای نظام آموزشی سنتی در حوزه‌های علمیه است. اما همگام با این پیشرفت فناوری آموزشی، حوزه‌های علمیه نیز به فضای جدید روی آورده‌اند و امکان دسترسی به دروس مختلف حوزوی بر روی اینترنت هم به طرق مختلف فراهم شده است و غیر از دسترسی به فایل‌های صوتی و متنی دروس، امکان شنیدن همزمان دروس و مشارکت فعال طلاب در بحث‌های درسی نیز تقویت شده است. در ادامه نگاهی به برخی از وبسایت‌هایی که به صورت تخصصی امکانات آموزشی- تحقیقاتی را برای طلاب فراهم آورده‌اند خواهیم داشت.  لازم به ذکر است که دروس حوزوی از سه مرحله اصلی تشکیل می‌شود: مرحله اول یعنی مرحله مقدمات که طلبه در آن با ادبیات عربی، منطق و کلیات فقه و اصول فقه آشنا می‌شود و شش سال به درازا می‌کشد. چهار سال بعد مربوط به مرحله سطح است که در آن بیش از همه تمرکز بر فرائد الاصول و مکاسب شیخ انصاری و کفایه الاصول آخوند خراسانی است و در کنار آن دروسی مانند فلسفه(بدایه و نهایه علامه طباطبایی) و تفسیر نیز کار می‌شود. و مرحله سوم که مرحله تکمیلی است، درس خارج نام دارد که بر پایه بحث اجتهادی بر اساس منابع پیش می‌رود. با این پیش زمینه، سایت‌های آموزشی حوزوی بیشتر روندی تخصصی دارند. یعنی برخی از سایت‌ها به بحث خارج می‌پردازند و برخی دیگر منابع دوره مقدمات و دوره سطح را در خود گردآوری نموده‌اند.

دروس سطوح روی شبکه:
سایت تبیان که مجموعه‌ای وسیع از مطالب دینی را در خود گردآوری کرده است، بخش حوزه علمیه خود را نیز اداره می‌کند. می‌توان گفت کاربردی‌ترین بخش حوزه علمیه تبیان کتابخانه صوتی این بخش است که دروس کامل ده سال حوزه علمیه را به صورت متن و صوت در خود گردآوری کرده است. اگر چه در سایت آوینی نیز دروس ده سال حوزه قابل دسترسی است اما مزیت دروس حوزه تبیان آن است که صوت درس متناسب با متن اصلی کتاب تقطیع شده است و طلبه می‌تواند همزمان با خواندن متن، به همان بخش از نوار درس که مربوط به متن است دسترسی داشته باشد. مؤسسه آموزشی پژوهشی حضرت اباصالح المهدی(عج) حوزه علمیه اصفهان نیز اقدام به راه‌اندازی پایگاه صرف، نحو، منطق و اصول فقه به صورت مجزا نموده است و به گردآوری منابع مرتبط با این دروس پرداخته است.

مؤسسات رسمی حوزوی و تقویت آموزش مجازی:
اگر چه دانشگاه‌های مجازی معتبر هر روز در حال گسترش است، اما ظاهرا استفاده از فضای آموزشی مجازی هنوز به در حوزه علمیه برادران جدی گرفته نشده است و مردان میدان طلبگی باید به صورت حضوری در دوره‌های بلند مدت یا کوتاه مدت(سفیران هدایت) شرکت نمایند. در سوی دیگر اما حوزه علمیه خواهران در زمینه تشکیل دوره‌های مجازی فعال است. پرتال آموزش مجازی حوزه علمیه خواهران از اواخر دهه هشتاد کار خود را آغاز نموده و در حال حاضر نزدیک به ۳۴۰۰ طلبه در مرکز آموزش غیر حضوری حوزه های علمیه خواهران مشغول به تحصیل هستند. این بخش از حوزه علمیه خواهران تنها امکان تحصیل در سه گرایش فقه و اصول، تفسیر و علوم قرآن و تاریخ را فراهم آورده است. شایان ذکر است که روند و منابع تحصیلی در حوزه علمیه خواهران با حوزه برادران متفاوت است.
غیر از حوزه علمیه خواهران، جامعه المصطفی العالمیه نیز که به صورت تخصصی به تعلیم و تربیت طلاب خارجی می‌پردازد از سال ۱۳۸۲ اقدام به راه‌اندازی دانشگاه مجازی خود کرده است. از طریق همین دانشگاه مجازی امکان تحصیل طلاب در کشورهای مختلف در این دانشگاه مجازی فراهم آمده است. شایان ذکر است که سایت این دانشگاه به هشت زبان زنده جهان قابل دسترسی است. این دانشگاه فعالیت خودر ا در شش گروه علمی متمرکز نموده است: اخلاق، زبان و ادبیات فارسی، مطالعات اسلامی، مطالعات قرآنی، فقه و حقوق، معارف اسلامی. غیر از این دو مرکز رسمی حوزوی که در قم قرار دارند، برخی مدارس تهران همچون مدرسه مروی نیز اقدام به سیستم آموزش آنلاین برای طلاب خود کرده‌اند.

درس خارج در مدرسه فقاهت:
پس از تکمیل دروس ده ساله مقدمات و سطح، نوبت به دوره خارج می‌رسد. دوره‌ای که در آن استادان ارشد حوزه به تبیین مبانی نظری خود می‌پردازند. در این رابطه «مدرسه فقاهت» را می‌توان حرفه‌ای ترین حوزه آنلاین در حال حاضر دانست. آنطور که در صفحه اصلی این سایت آمده است: «ارتباط عالمان با عالمان و برقراری ارتباط زنده اینترنتی حوزه‌های علمیه قم ، مشهد ، نجف و شهرستان‌ها از اهداف مدرسه فقاهت است. طلاب با استفاده از این نرم‌افزار می‌توانند در دروس حوزوی به صورت زنده شرکت کنند و درس استاد را از طریق رایانه یا تلفن همراهی که به اینترنت متصل است بشنوند.» این سایت اپلیکیشن اندروید خود را نیز برای استفاده بر روی موبایل در اختیار کاربران خود قرار داده است.
مدرسه فقاهت با این رویکرد توانسته است از یک رو به روز باشد و از سوی دیگر حلقه وصلی برای ارتباط حوزه‌های مختلف درسی شیعه در ایران، عراق، عربستان و دمشق باشد. بعلاوه مجموعه‌ای گرانبها از دروس استادان سرشناس حوزه به صورت صوت و متن در این سایت گردآوری شده است. آنطور که مهندس جواد جوادی مدیر و مؤسس این سایت به خبرنگار سایت حوزه نیوز گفته است: «با توجه به اینکه به طور متوسط در سال ۱۰۰ جلسه درس خارج برگزار می‌گردد می‌توان گفت این سایت توانسته است به اندازه ۴۰۰ سال فقه و اصول حوزه و ۲۵۰ سال تقریر اساتید مطرح حوزه های علمیه را گردآوری نماید.
از طریق مدرسه فقاهت دسترسی به درس‌ خارج فقه و اصول استادان بنام حوزه علمیه قم همچون آیات عظام جوادی آملی، مکارم شیرازی، سبحانی، شبیری زنجانی، نوری همدانی، هاشمی شاهرودی، و حضرات آیات یزدی، ملکوتی، مقتدایی، مصطفوی، کاظم حائری، علیرضا حائری، سید منذرحکیم، سید کمال الحیدری و همچنین استادان حوزه‌های دیگر همچون حضرات آیات عظام بشیرالنجفی، محمد اسحاق الفیاض و حضرات آیات هادی آل راضی، باقرالایروانی ومحمد السند ازحوزه نجف، استاد آصف محسنی و استاد محمد صالحی ازحوزه افغانستان، استاد عبدالکریم فضل الله، حسن الرمیتی، حیدرالموسوی و یوسف الارزونی از حوزه علمیه لبنان و همچنین بسیاری اساتید شاخص دیگر حوزوی ازکشورهای اسلامی امکان پذیر می‌شود.
شایان ذکر است که سایت مدرسه فقاهت علاوه بر این، ابزار کار لازم برای تحقیقات دینی را برای کاربران خود آماده نموده است. از جمله در بخش «کتابخانه» نزدیک به ۱۱هزار جلد کتاب در حوزه علوم دینی بارگزاری شده و امکان دسترسی آزاد به این کتب فراهم شده است. بخش کتابخانه در عین حال ابزاری کارآمد برای تدوین تقریرات دروس است که این بخش به صورت مستقل با عنوان «تقریر مدرسه فقاهت» راه اندازی شده است. تقریر، گزارشی است از درسی که استاد ارائه نموده که با ادبیات علمی تنظیم می‌گردد. آنطور که در بخش تقریرات سایت آمده است:«تقریرمدرسه‌فقاهت به دنبال ارتباط بین سه بخش تدریس استاد، تحقیق طلبه و مطالب کتاب ها است، به گونه‌ای که شاگرد در مورد درس استاد خود تحقیق کند و تحقیق خود را دیجیتال نماید، و آن را بر روی سایت قرار دهد و طلاب سایر حوزه‌ها آن را ببینند، اشکال‌ها را بیان کنند و آن را کامل‌تر نمایند.» این بخش سایت، این امکان را به طلاب می‌دهد که خودشان در تقریر دروس استادان شرکت داشته باشند و در عین حال از تقریرات طلاب دیگر نیز بهره‌مند شوند.
در کنار این بخش‌ها «ویکی فقه» که در حال حاضر بیش از ۲۷هزار مقاله در زمینه علوم دینی و فقهی در خود گرد آورده است نیز یکی دیگر از ابزار کار مناسب کار پژوهشی است. مقالات ویکی فقه توسط طلاب قم، مشهد، نجف و سایر حوزه‌های علمیه تنظیم می‌شود. در کنار ویکی فقه، «ویکی پرسش» نیز با هدف سازمان‌دهی و مستندسازی پرسش‌های دینی است با تکیه بر توان طلاب حوزه‌های قم، نجف و مشهد در حال حاضر بیش از ۵۵۰۰ پرسش دینی را در خود گرد آورده است.

طلبه شدن دانشجویی:
در کنار استفاده روز افزون طلاب از فضای اینترنت، به عنوان ابزاری مفید برای آموزش و تحقیق، دانشجویان علاقمند به دروس حوزوی نیز از طریق این ابزار می‌توانند در دروس حوزوی شرکت نمایند. یکی از مهم‌ترین سایت‌های حوزه علمیه دانشجویی کشور یعنی «حوزه علوم اسلامی دانشگاهیان» که به همت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها از سال ۱۳۹۰ راه‌اندازی شده است، برخی از دروس حوزوی را به صورت مجازی در فضای سایبری ارائه می‌نماید. البته دروس این مرکز بیشتر برای تقویت بنیه اطلاعات مذهبی مبتنی است و صرفا وجهه حوزوی را دنبال نمی‌کند. در میان استادان این حوزه آنلاین نام‌های آشنایی همچون حجت الاسلام و المسلمین دکتر عبدالحسین خسروپناه، حجهالاسلام علیرضا پناهیان، دکتر غلامعلی حداد عادل و حسن رحیم‌پور ازغدی به چشم می‌خورد.
وبسایت حوزه علمیه «مهندس طلبه» نیز از جمله دیگر حوزه‌هایی است که به صورت مستقل اقدام به جذب طلبه دانشجو می‌کند. آنطور که در صفحه اول این سایت آمده است: «از اهداف حوزه مجازی مهندس طلبه،امکان تحصیل دروس دینی در کنار دروس دانشگاهی می‌باشد،که محصل محترم می‌تواند با صرف روزانه یک ساعت وقت، به یادگیری دروس حوزوی در کنار دروس دانشگاهی بپردازد.» البته بر خلاف روال اکثر قریب به اتفاق حوزه‌های علمیه، این حوزه برای هر ترم تحصیلی، مبلغ ۱۰۰هزار تومان اخذ می‌کند که آنطور که در توضیحات سایت آمده است، این سایت از سوی هیچ ارگانی حمایت مالی نمی‌شود.