تازه ترین تحولات الاهیات پروتستان؛ گزارشی از کارگاه آموزشی پروفسور رینهولد برنهاردت

ایان باربور از دیگر کسانی است که در کتاب علم و دین خود به مساله پرداخته است. او به ۸ مدل از تبیین عمل الاهی در طبیعت اشاره می کند که در جدول ذیل بدان می پردازیم.

جلسه سوم: آخرین مباحثات درباره خداباوری باز (بسطی) ¹¹
گزیده ای از باورهای اصلی خداباوری بسطی
خدا از سر لطف خود به انسان آزادی قابل توجهی داده است تا بتواند مطابق با اراده او یا مقابل آنچه که برایش تقدیر کرده عمل کند. خدا با بشر وارد یک رابطه دوسویه و پویا می شود. زندگی مسیحی بر اساس یک کنش متقابل بین خدا و انسان شکل می گیرد. ما به ابتکار فیاض بخش الاهی پاسخ می دهیم او نیز به پاسخ ما واکنش نشان می دهد. خداوند بر هر آنچه که رخ می دهد احاطه ندارد. بلکه او نسبت به آنچه که از مخلوقاتش سر می زند دیدی باز دارد. خداوند در یک گفت و گویی عاشقانه ما را دعوت می کند تا با او در آینده ای که در حال وقوع است شرکت جوییم.

مضامین کلیدی در خداباوری بسطی
عشق الاهی
خداوند عشق است. (رساله اول یوحنا ۴:۱) این باور بنیادین و پارادایم الاهیاتیِ خداباوری بسطی است. پیروان خداباوری بسطی، عشق را فقط یکی از صفات الاهی نمی دانند بلکه آن را همان ذات الاهی معرفی می کنند. همه چیز الاهی عشق است.
آزادی بشر
انسان آزاد آفریده شده است؛ بدین معنا که او در پس زدن دعوت الاهی در اتحاد با او آزاد است و حق انتخاب دارد. در خداشناسی بسطی آزادی بشر بسیار جدی گرفته شده است. اگرچه خداوند توانایی مداخله در امور دنیوی را دارد، اما به ندرت از آن استفاده می کند.
خدا به جای وادار کردن مخلوقات با بهره گیری از ابزار عشق، به آزادی آنها برای پس زدن او و عمل کردن در مقابل اراده‌اش احترام می گذارد. بیشتر رنج های این دنیایی بدین گونه شرح داده می شوند. اما فقط با اعطای این آزادی است که خداوند می تواند عشق بشری را جلب کند.
پویایی تاریخ
تاریخ بشر آشکار شدن دعوت الاهی از انسان ها برای شرکت جستن در عشقش است. این تاریخ فقط بر اساس اراده خداوند ساخته نمی شود. او همراه با ما در تاریخ حرکت می کند حتی خطر مقبول واقع نشدن را می پذیرد.
تا زمانی که خداوند از به کارگیری قدرت کنترل کننده اش(که آزادی بشری را در هم می شکند) خودداری می کند، یکی از مبانیِ پیش بینی‌ناپذیری رابطه متقابل خداوند با این جهان قابل درک است. حتی خداوند درباره اموری که اتفاق خواهند افتاد علم پیشینی ندارد.

استدلال های گوناگون در تایید خداباوری بسطی
استدلال الاهیاتی- کتاب مقدسی
خداوند همراه با انسان در تاریخ حرکت می کند و امور ممکن و نه یقینی را انتظار می کشد. فقرات بسیاری از کتاب مقدس به ذهنیت بازِ خداوند نسبت به آینده اشاره دارد. برای مثال جایی که خداوند خودش از آینده پیش رو سوال می کند (هوشع ۸:۵)، یا جایی که در مورد اموری که ممکن است رخ دهند صحبت می کند (حزقیال ۱۲:۳، ارمیا ۲۶:۳) یا جای دیگری که قوم خود را آزمایش می کند تا وفاداری آنها به خودش را ثابت کند. (آفرینش ۲۲:۱۲)
خداوند در بخش هایی از داستان های کتاب مقدس نا‌امید و حتی سرخورده می شود و انسان توانایی آن را دارد که در مقابل اراده او مخالفت کرده و انتظارات او را ناکام گذارد. (ارمیا ۷-۶ :۳ و ۲۰-۱۹ : ۳ و ۷-۱: ۵) بعضی اوقات نیز ناامیدی خداوند موجب خشم او نسبت به بندگان نافرمانبردارش می شود. (خروج ۴:۱۴)
خداوند پشیمان می شود و نظر خود را تغییر می دهد و واکنشی بسیار انعطاف پذیر نسبت به انسان دارد. بنابر برخی از فقرات عهد عتیق خداوند از اینکه از نقشه های پیشین خود پیشمان شود یا نظر خود را تغییر دهد ابایی ندارد. (پیدایش ۷-۵ :۶، اول سموئیل ۱۱-۱۰: ۱۵، ارمیا ۱۰-۶: ۱۸، دوم پادشاهان ۲۰:۱)
استدلال مسیح شناختی
خداوند خودش را در عیسی مسیح آشکار می کند. یوحنا سخن عیسی را گزارش می کند«هرکس مرا دید پدر را دیده است.» (یوحنا ۹: ۱۴) پولس نیز مسیح را صورت خدای نادیده می نامد. (کولسیان ۱:۱۵) خداباوری بسطی این فقرات را به عنوان یک پارادایم هرمنوتیکی در نظر می گیرد. اگر ما بخواهیم بدانیم خدا چگونه است باید به انکشاف خودش در عیسی مسیح توجه داشته باشیم.
بنابر دیدگاه خداباوری بسطی نه تنها عشق الاهی آن هم در واضح ترین و کامل ترین صورت ممکن در عیسی مسیح آشکار شده، بلکه قدرت او نیز از همین طریق منکشف شده است. تجسد پسر خدا به عنوان یک بنده فروتن و مرگ او بر صلیب خط بطلانی است بر ایده ی قدرت مطلق خداوند.
صلیب ایده سنتی که قادر مطلق بدین معنا که او همیشه راه گریز دارد را رد می کند. به دیگر سخن، صلیب قدرت مطلق خداوند را به عنوان قدرتی که دیگران را ناتوان می سازد نشان می دهد. صلیب آن قدرت مطلق خداوندی را آشکار می سازد که در عشقی مستلزم فداکاری به نمایش در می آید نه در یک اجبار محض. خدا بر گناه و شیطان فائق می آید نه با فرمانی مطلق بلکه از طریق تسلیمی فروتنانه و حکیمانه بر صلیب. بنابراین صلیب نشان می دهد قدرت مطلق خداوند ضروتا به معنای احاطه بر ما و اجبار کردن بشر به عشق او نیست. خداوند بر شیطان غلبه می کند و قلوب قوم خود را با عشقی فداکارانه به دست می آورد.
استدلال فلسفی
عشق مستلزم آزادی است، نمی توان فرد را به زور به عشق فراخواند. او باید آزادانه عشق را برگزیند. خداباوری بسطی به طور فلسفی استدلال می کند ما در صورتی می توانیم توانایی عشق به خدا در خودمان را درک کنیم که احساس آزادی درونی داشته باشیم.
آزادی متضمنِ خطر است، زیرا نه تنها می تواند مورد سوءاستفاده قرار بگیرد حتی می تواند مانع از تحقق رابطه عاشقانه بنده و خدا شود. خداوند نمی تواند عالمی را خلق کند که در آن مخلوقات دارای سطحی از آزادی خود تعیین کننده بدون خطر فقدان آن باشند.
اگر هدف خدا از خلقت عشق باشد، ارزش بهای لاهوتی که برای این قضیه می پردازد خطری است که ذیل توانایی مخلوقات در مخالفت با عشق او دارند.
اگر مخلوقات آزاد باشند آینده چیز ثابتی نیست. خداباوری بسطی مدعی است هیچ راهی برای بیان دقیق علم پیشینی خداوند به همه جزئیاتی که در آینده رخ می دهد وجود ندارد مگر اینکه قائل باشیم خداوند بندگانش را آزاد آفریده است. اگر تمام اجزای زندگی ما از پیش تعیین شده باشند، ما به طور واقعی آزاد نیستیم و از این رو به طور اخلاقی توانایی پاسخ گویی به آنچه که انتخاب می کنیم را نداریم.

جلسه چهارم: الهیات بین‌ادیانی و تازه‌ترین بحثها در موضوع کثرت‌گرایی دینی ¹²
مباحث در چند محور مطرح می شود:
• کثرت گرایی دینی در سوئیس/ بازل
• چالش های عملی کثرت گرایی دینی
• ممنوعیت ساخت مناره در سوئیس
برخلاف وضعیت ایران که بیش از ۹۳ درصد شهروندان آن شیعه، ۶ درصد سنی و نزدیک ۱ درصد آنها پیرو سایر ادیان هستند و با وضعیتی کمتر متکثر روبرو هستیم؛ سوئیس جامعه ای متکثر از لحاظ دینی است. نمودار ذیل گواهی است بر این مدعا:

در بازل شرایط فرق دارد و با جامعه ای متکثرتری روبرو هستیم.

چالش های عملی کثرت گرایی دینی را می توان در موارد ذیل بررسی کرد:
۱) دغدغه های روابط بین ادیان
• ازدواج های بین مسیحیان و مسلمانان
• برگزاری آیین های دینی در مدارس
• مراقبت های کشیش در بیمارستان ها و زندان ها
• کلیساهای کوچک و نمازخانه ها در فرودگاه ها، ایستگاه های راه آهن و مراکز خرید
۲)روابط اتحادیه های مسلمان با نهادهای اجتماعی و سیاسی
• آیا مسلمانان می توانند مردگان خود را بر اساس آیین خود در گورستان های عمومی دفن کنند؟
• آیا آنها امکان ساخت مسجد یا مناره برای مساجد خود را دارند؟
• آیا امکان قربانی کردن حیوانات به شیوه حلال برای آنها فراهم است؟
• آیا معلمان مسلمان امکان پوشیدن لباس رسمی خود را در مدارس عمومی دارند؟

ممنوعیت ساخت مناره در سوئیس از سال ۲۰۰۹
با توجه به رشد روزافزون جمعیت مسلمانان در سوئیس که از ۱۶۳۰۰ نفر در سال ۱۹۷۰ به حدود ۴۵۰۰۰۰نفر در سال ۲۰۱۰ رسیده اند. نوعی اسلام هراسی کاذب در میان سیاستمداران و قانون گزاران سوئیسی شکل گرفته است به طوری که از ۲۵۰ مسجد و نمازخانه مسلمانان فقط چهار مسجد منازه دارد. قانون ممنوعیت ساخت مناره و نمادهای عمومی اسلامی باعث به وجود آمدن این وضعیت شده است.

جلسه پنجم: تازه‌ترین تحولات در الهیات جهانی:‌ الهیات بین‌فرهنگی و الهیات بافت‌محور ¹³
چالش : با توجه به گرایش مناطق شرقی و جنوبی کره زمین به مسیحیت می توان گفت این دین به طور برجسته ای به دینی غیرغربی تبدیل شده است.
مساله: چگونه الاهیات مسیحی می توان در بافتی کثرت گرا و جهانی شده می تواند با گرایش های فرهنگی هم پوشانِ متکثر توصیف شود؟
وحدت گرایی کلیسایی کلاسیک: بر ارتباط بین فرقه های سنتی مسیحی مثل کاتولیک رومی، کلیسای لوتری، اصلاح شده و انگلیکن تمرکز دارد.
رسالت الاهیات کلاسیک بر مسیحی سازی فرهنگ های غیر غربی متمرکز است.
الاهیات بین فرهنگی بر رابطه متقابل بین ایمان مسیحی و بافت فرهنگی و واکنش فرهنگی متفاوت اشکال رسمی مسیحیت در برابر فرهنگ های بومی تمرکز دارد.

تعریف الاهیات بین فرهنگی:
• پاسخی به توسعه کلیسا در سراسر جهان در وضعیت سیاسی پسا استعمار و دوره ظهور جهانی شدن و کثرت گرایی است.
• بازتابی الاهیاتی به فرایند میان فرهنگی است، که بر بافت خاص فرهنگ و دین در یک جامعه مبتنی است.
• رهیافت یا شیوه الاهیاتی نوین است تا یک رشته الاهیاتی مجزا.
• الاهیاتی از پایین. الاهیاتی که نقطه شروع آن وحی یا محتوای آرمانی ایمان مسیحی نیست بلکه بر واقعیت فرهنگی جوامع مسیحی در دنیای معاصر توجه دارد.
نقطه کانونی الاهیات بین فرهنگی دنیای معاصرِ جهانی شده و کثرت گرا با تمایلات فرهنگی متکثر است.

سه رویدادی که به شکل گیری الاهیات بین فرهنگی منجر شد:
۳) رشد مسیحیت غیر غربی
در آغاز قرن بیستم دوسوم کل مسیحیان در اروپا یا آمریکای شمالی زندگی می کردند. اما در آغاز قرن ۲۱ شرایط تغییرکرد و این جمعیت (دوسوم مسیحیان) ساکن نیم کره جنوبی زمین هستند. در این مناطق مدل های نوینی از کلیسا و مکاتب الاهیاتی محلی ظهور کرد.
متالهان در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین این پیش فرض که الاهیات اروپایی الاهیاتی جهانی است را مورد تردید و سوال قرار دادند. مکاتب الاهیاتی و هم چنین الاهیات اروپایی همیشه بافت محور بوده است. بسیاری از ماموریت های کلیسایی به کلیسایی محلی تبدیل شدند که ذیل این کلیساها مکاتب الاهیاتی شکل گرفتند.

۲) اثرپذیری از عرفی سازی، جهانی سازی و تکثرگرایی فرهنگی حاکم در دوره معاصر
پیش فرض های الاهیات اروپایی نه تنها بیرون از بافت خود بلکه در زمینه ی فلسفه های سکولاری که در آن رشد کرد مورد تردید قرار گرفت. در اروپا فرایند اجتماعی عرفی سازی باعث شد که چارچوب مسیحی مرجعیت به حاشیه رانده شد.
از سوی دیگر جهانی شدن و پدیده مهاجرت باعث شد اقلیت های نژادی با فرهنگ و دین خاص خود به اروپا نقل مکان کنند. متالهان اروپایی در کشورهای خودشان با کثرت گرایی دینی و تکثرفرهنگی مواجه شدند. از این رو آنها از کلیساهای تعلیم دیدند که از آغاز شکل گیری خود با پدیده تکثر فرهنگی مواجه بودند.

۳) به رسمیت شناختن مکاتب الاهیاتی و کلیساهای محلی
کلیساهای محلی در سرزمین های جنوبی در مسیر رشد و بالندگی و بلوغ از لحاظ مالی، نیروی انسانی و الاهیاتی به استقلال رسیدند. نتیجه این مستقل شدن شکل گیری مکاتب الاهیاتی محلی در بسیاری سرزمین ها بود.
متالهان اروپایی باوجود تغییر ندادن پیش فرض خود مبنی بر تفوق الاهیات غربی بر دیگر مکاتبِ الاهیاتی در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین با اشتیاق الاهیات بافت محور این مناطق را جذب کردند. آنها الاهیات کشورهای جهان سوم را ثمره ی دلپذیری می دیدند که بر منابع فکری آنها اضافه شده بود.
هولنویگر ۵ اصل راهنما برای شناخت الاهیات بین فرهنگی مطرح می کند که به شرح ذیل است:
۱) در یک چارچوب فرهنگی خاص بدون مطلق انگاری مکتب خود کار می کند.
۲) شیوه های خود را بر اساس اقتضای زمانی انتخاب می کند. و الاهیات آکادمیک غربی را مسلط بر دیگر مکاتب فرض نمی کند.
۳) به دنبال نمونه های جایگزین الاهیات ورزی از قبیل الاهیات غیر غربی و روایی است.
۴) در مقام عمل اجتماعی خود را به آزمایش می گذارد و ظرفیت های خود در برقراری ارتباط بین گوره های مختلف جامعه را ارزیابی می کند.
۵) از در هم آمیختگی با الاهیات پاپی که خود انتقادی ضعیفی دارد گریزان است.

الاهیات بافت محور
در معنای خاص الاهیات بافت محور به مکاتب الاهیاتیِ جهان سوم اطلاق می شود. این واژه در معنای وسیع خود شامل هر نوع هر الاهیات می شود زیرا همه مکاتب الاهیاتی در یک بافت خاص زمانی، مکانی و فرهنگی و اجتماعی به وجود آمده اند.
بنابر نظر دوم الاهیات همیشه بافت محور بوده، حتی دیدگاه های الاهیاتی موجود در کتاب مقدس نیز از بافت جامعه خود اثر پذیرفته اند. برای مثال افرایم سوریایی در قرن چهارم به شیوه ای کاملا آسیای غربی اندیشه ورزی کرد، همان طور که آکویناس در فرهنگ حاکم بر سده سیزدهم اروپا که به دنبال بازسازی اندیشه های ارسطویی بود الاهیات خود را عرضه کرد. یا لوتر در فضایی می اندیشید که فساد کلیسا برای همگان مبرهن و نظریات حاکم غربی بود. دلاس کاساس کشیش کاتولیک نیز در آمریکای لاتین برای دفاع از حقوق بومیان این مناطق می اندیشید در حالی که شلایرماخر در گفت و گوی با روشنگری نظام الاهیاتی خود را ترتیب داد.
در الاهیات بافت محور، حتی عیسی مسیح نیز بنابر فرهنگ حاکم بر جامعه به تصویر کشیده می شود. به تصویر عیسی مسیح در اندونزی و آفریقای مرکزی توجه کنید، میزان اثرپذیری آن از فرهنگ بومی این مناطق کاملا مشهود است.

تمثال عیسی مسیح در بالی.

تمثال عیسی مسیح در آفریقای مرکزی

مدل های الاهیات بافت محور
هر یک از این مدل ها در واکنش به چگونگی تجربه گذشته (کتاب مقدس و سنت) از یک سو و تجربه زمان حال از سوی دیگر شکل گرفته اند.
۱) مدل ترجمه ای. این مدل دغدغه حفظ سنت را دارد در حالی که قرائتی از ایمان با توجه با یک بافت فرهنگی خاص را مدنظر دارد. کتاب مقدس » بافت فرهنگی
۲) مدل تحول خواه. این مدل بیشتر دغدغه ارتباط پیدا کردن با زمینه های رایج را دارد تا ایمان جزمی به سنت. این رهیافت در پی آن است که سنت را در قالب قرائت ها و شکوفایی های جدید آن حفظ کند تا به زمینه ای خاص وارد شده و زمینه تحول الاهیات و کلیسا را فراهم آورد. کتاب مقدس بافت فرهنگی
۳) مدل کنش گر. الاهیات در مقام بازتاب بر عمل ایمانی بهترین جلوه را به خود می گیرد. گوستاوو گوتیرز (پدر معنوی الاهیات آزادی بخش) در این باره می گوید: الاهیاتی که با عمل آغاز می شود، و آن عمل را در پرتو کتاب مقدس تحلیل می کند. سنت و هر علم اجتماعی نیز می تواند به روشن شدن سویه های مختلف آن کمک کرده و سپس در پرتو آن حکمت، نقشه راهی فرمول بندی کند چیزی که بارها و بارها و در شرایط گوناگون می تواند بازتعریف شود. الاهیات ورزی رابطه پیچ در پیچ بی پایان تفکر و عمل است که اصطلاح خاص و علمی آن پراکسیس است. پراکسیس الاهیات پراکسیس
۴) مدل ضد فرهنگ. در این مدل یک بافت مدنظر قرار می گیرد اما به دیده شک و تردید بدان نگریسته می شود. زمینه فرهنگی در مواجهه با کتاب مقدس قرار می گیرد، با این هدف که در پرتو لطف و عنایت خداوند متحول شود. کتاب مقدس بافت فرهنگی

نگاه بافت محور به الاهیات مسائلی را بر می انگیزد که می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱) شکل الاهیات: الاهیات ورزی که در تجارب خاصی ریشه دارد و به ساختاری استدلالی و آکادمیک محدود نمی‌شود. این الاهیات را می توان در قالب سرود، شعر یا بررسی ضرب المثل های محلی، فیلم، فعالیت های اینترنتی یا انجمن های مذهبی و… ارائه کرد.
۲) الاهیات در موثرترین شکل خود توسط افراد درون یک بافت خاص طرح ریزی می شود نه افراد بیرون از آن فضای فکری، اگرچه دیدگاه های افراد بیرونی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. متالهان برجسته برای عوام مسیحی نقش ماما را ایفا می کنند.
۳) التقاط امری اجتناب ناپذیر است؛ اما برای جلوگیری از افتادن به ورطه التقاطی که به گوهر ایمان مسیحی لطمه بزند چه کار می توان کرد؟ با قرائت الاهیاتی خاص چگونه می توان از راست کیشی محافظت کرد؟
رویرت جی. شرِیتر¹⁴ ۵ ملاک برای اطمینان از صحت یک قرائت الاهیات خاص ارائه کرده است:
۱) ضرورت وجود سازواری درونی بین بیان بافت محور الاهیاتی با باورها و ایمان مسیحی.
۲) این قرائت الاهیاتی باید پتانسیل ارائه شدن در زبانی عبادی را داشته باشد.
۳) ملاک راست کرداری. بیان الاهیاتی باید به عمل منتج به عدالت، صلح یا تقدس باشد. هر نوع الاهیاتی که رویکردی یهودی ستیز و مسلمان ستیز داشته باشد، خارج از حوزه ارتدوکسی است.
۴و۵) مولفه های چهار و پنج در حقیقت دو روی یک سکه هستند. الاهیاتی که از یک بافت خاص سر بر می آورد باید برای اصلاح خود از طریق گفت و گوی متالهان و مومنان (کلیسا) وسعت مشرب داشته باشد. آن باید توان اثرگذاری و غنی سازی الاهیات دیگر کلیساها را نیز داشته باشد. برای مثال الاهیات آزادی بخش تحت تاثیر تجربه زنان و بومیان آمریکای لاتین بود اما بعدا اثرگذاری قابل توجهی بر سایر مکاتب الاهیاتی معاصر داشت.

* مجتبی نماینده؛ دانشجوی دکترای مطالعات تطبیقی ادیان- دانشگاه ادیان و مذاهب
(mojtaba.nemayandeh۱۳۶۶@gmail.com)

 

---

1 ^Frischborn

2 ^{Deutsche Forschungsgemeinschaft}

3 ^{Mainline Protestantism – Evangelicalism – Charismatic Movement(s).}
4 ^{-Charismatic Renewal}
5 ^{J.I. Packer}
6 ^{The recent debate on "Divine action".}
7 ^{George Ernest Wright}
8 ^{God who Acts.}
9 ^{Langdon Gilkey: Cosmology, Ontology and The Travail of Biblical Language (۱۹۶۱)}
10 ^{Frank B. Dilley: Does The God who acts, Really Acts? (۱۹۶۵)}
11 ^{The recent debate on "Open theism"}
12 ^{Interfaith theology: The recent debate on "religious pluralism".}
13 ^{New developments in "ecumenical theology" (intercultural theology, postcolonialism, contextual theology})

14 ^{Robert J Schreiter}