اربعین، سامان ِ بی‌سازمان؛ نقدی اجتماعی بر تلاش‌های رسمی برای سازماندهی اربعین
مهدی سلیمانیه
در سال‌های اخیر، ویژگی‌های خاص مناسک پیاده‌روی اربعین، آن را تبدیل به یک پدیده اجتماعی بی‌نظیر کرده‌است. هر سال، بر ابعاد جمعیتی و بازنمایی اربعین افزوده می‌شود. یکی از ویژگی‌های خاص اربعین در مقایسه با مناسک دینی چون حج، خودانگیختگی و منطق خاص مبتنی بر تکثر، رهایی، برنامه‌ریزی طبیعی و غیرمتمرکز، فارغ از سلسله‌مراتب رسمی و با مشارکت حداقلی دولت‌ها و حاکمیت‌هاست. دولت‌ها و سازمان‌ها و حاکمیت‌ها اما منطق ِ شیدایی را درک نمی‌کنند.
«ساماندهی مشتاقان ایام حضور در اعتاب مقدسه»؛ این عنوان «سامانه»ای است که برای ثبت‌نام علاقمندان به شرکت در مناسک اربعین امسال در کشور عراق توسط «سازمان» حج و زیارت و «بانک» ملی ایران[۱] راه‌اندازی شده‌است. در متن اطلاعیه‌ی این سامانه که در خبرگزاری‌ها منتشر شده‌است، آمده:
«بر اساس اظهارات مسئولین سازمان حج و زیارت امسال برای تمام زائرین اربعین ویزا صادر خواهد شد و مانند سال گذشته شاهد بی‌نظمی و عبور و مرور زائران از مرز بدون ویزا و حتی بدون گذرنامه نخواهیم بود. مسئولین سازمان حج و زیارت تنها راه اعزام به زیارت حضرت اباعبداله (ع) در ایام اربعین را ثبت‌نام در این سامانه دانستند. محسن نظافتی مدیرکل عتبات سازمان حج و زیارت اعلام کرده بود که ثبت‌نام اعزام به کربلا در ایام اربعین از امروز ۱۵ شهریور ماه آغاز می‌شود. بر اساس این گزارش متقاضیانی که علاقمند به شرکت در مراسم پیاده‌روی اربعین در کربلا هستند باید امروز به سامانه سماح مراجعه کنند. متقاضیان باید با ورود به سامانه سماح به نشانی الکترونیکی samah.haj.ir با وارد کردن کد ملی، شماره گذرنامه و شماره تماس خود ثبت‌نام کنند. بنابراین داشتن گذرنامه معتبر تا پایان سال ۹۴ برای ثبت‌نام در این سامانه ضروری است. بر اساس اظهارات مسئولین سازمان حج و زیارت امسال برای تمام زائرین اربعین ویزا صادر خواهد شد و مانند سال گذشته شاهد بی‌نظمی و عبور و مرور زائران از مرز بدون ویزا و حتی بدون گذرنامه نخواهیم بود.»[۲]
در سال‌های اخیر، ویژگی‌های خاص مناسک پیاده‌روی اربعین، آن را تبدیل به یک پدیده‌ی اجتماعی بی‌نظیر کرده‌است. ابعاد خاص این پدیده‌ی نوظهور[۳]، منطق پیدایی، تداوم و افزایش نرخ مشارکت در آن را به گونه‌ای منحصر به فرد افزایش داده‌است: هر سال، بر ابعاد جمعیتی و بازنمایی اربعین افزوده می‌شود. یکی از ویژگی‌های خاص اربعین در مقایسه با مناسک دینی چون حج، خودانگیختگی و منطق خاص مبتنی بر تکثر، رهایی، برنامه‌ریزی طبیعی و غیرمتمرکز، فارغ از سلسله‌مراتب رسمی و با مشارکت حداقلی دولت‌ها و حاکمیت‌هاست. این ویژگی‌ها، هم در تاریخچه‌ی شکل‌گیری این مناسک، هم در نوع تداوم حیات امروزین آن و هم نحوه‌ی اجرای مناسک در ایام وقوع برنامه به صورت پررنگ دیده می‌شود. به تعبیر شیما کاشی، پژوهشگر حوزه‌ی زیارت شیعی، «زیارت اربعین، نمایش فوق العاده‌ای است از بر هم خوردن سلسله مراتب و محدودیت‌ها و عادات زندگی روزمره. زائران برای غذا خوردن، دریافت خدمات استراحت و غالب امور مرتبط هیچ پولی نمی‌پردازند. برای گذراندن شب زیر یک سقف در سفر نیازی به ارائه مدارک هویت خود ندارند. فارغ از جایگاه و طبقه اجتماعی‌شان در شهر و کشور مقصد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و پیوندهای موقت تازه ایجاد می‌کنند. در هر جایگاهی که از لحاظ طبقاتی باشند در آنجا به عنوان «زائران امام حسین» ارج و اهمیتی کم نظیر را نزد میزبانان تجربه می‌کنند.»[۴].
به بیان دیگر اگر اربعین، امروز «اربعین» است، بخش مهمی از آن ناظر به تعلیق و کنار گذاشته‌شدن همین روال‌های رسمی، پیشبینی‌پذیر کردن‌ها، دخالت دولت‌ها، «تمهیدات اندیشیده‌شده»، «تسهیلات در نظر گرفته‌شده»، پرداخت‌های بانکی، فیش‌های ثبت‌نامی، نظارت‌های قاعده‌مند و خلاصه هر آن‌چیزی است که بویی از «باید» می‌دهد.
منطق جذابیت مناسک اربعین، مبتنی بر منطق خاص شور، دل، طلبیدن، شیدایی، غرق شدن در رود بی‌کران هزاران قطره‌ی آمده از هر کجاست. اربعین ِ برنامه‌ریزی شده، اربعین ِ باید و ثبت‌نام و مجوز و پرداخت و فیش و سامانه و اعتبار و سازماندهی و اعداد، دیگر اربعین ِ این سال‌ها نخواهد بود. منطق اربعین، منطق ِ سازماندهی نیست.
دولت‌ها و سازمان‌ها و حاکمیت‌ها اما منطق ِ شیدایی را درک نمی‌کنند. بر همین مبنا، سال گذشته پیش‌بینی کرده‌بودیم که احتمالاً در سال‌های بعد، این عرصه نیز به تسخیر سیاست‌گذاری‌ها و سازماندهی‌ها در خواهد آمد[۵]. پیشقراولان این سازماندهی، از دو سال گذشته شروع به فراهم کردن زمینه برای تغییر منطق این مناسک کرده‌بودند: از همان زمان که نخستین کاروان‌های اعزامی خدمات شهری و تیم‌های مدیریتی شهرداری و حج و زیارت و سایر سازمان‌های کشوری و لشکری به اربعین اعزام شدند[۶]، مشخص بود که میل آشنا به بروکراتیزه کردن، مناسک اربعین را هم در بر خواهدگرفت.
این تغییر قریب‌الوقوع، همان گرایش همه‌گیر به پیشبینی‌پذیر کردن، قاعده‌مند نمودن، رسمی‌سازی، مدرک‌ساختن، زمانمند کردن، شورا و ستاد ساختن، قانونی نمودن، نظم و نسق بخشیدن و برنامه‌ریزی کردن تمامی پدیده‌های اجتماعی است که سال‌هاست پایش به میدان دین باز شده است: دیروز برنامه‌ریزی گسترده‌ی نظام آموزشی حوزه‌های علمیه، مناسک اعتکاف و سفرهای مناطق جنگی (بخوانید: اردوهای امروز راهیان نور) و ده‌ها نهاد و پدیده‌ی دینی دیگر را در بر می‌گرفت و امروز به سراغ اربعین آمده‌است. عن‌قریب است که ستادهای مدیریت، مراکز فرماندهی، قوانین و بندهای رسمی و موافقت‌نامه‌های سازمانی اربعین تشکیل شوند. بروکراسی و میل به نظم و نسق دادن همه‌چیز و همه‌جا، حد و مرز نمی‌شناسد.
اما جامعه‌شناسی به ما می‌گوید که تنها منطق، منطق سرد ِ بروکراسی نیست. نظم، یک شکل ندارد. تنها معنای سامان دادن، سازمان دادن نیست. تنها سامان‌دهنده نیز سیاست و اقتصاد نیست. دین، هنر، علم و عُرف، منطق«ها»ی خاص خود را دارند. این منطق«ها»ی متکثر، به هر یک از این میدان‌ها و پدیده‌ها، سامان می‌دهند. سامان و نظمی خودانگیخته که لزوماً با منطق سیاست و اقتصاد هماهنگی ندارد؛ و قرار هم نیست داشته‌باشد.
زمانی گفته‌ی مشهوری از یکی از بزرگان حوزه[۷] نقل شده‌شده‌بودکه: «نظم حوزه در بی‌نظمی است». درک غالب از این جمله این بود که: نیازی به نظم نیست. اما درک ِ منطق ِ قدرتمند این گزاره، امروز، پس از تجربه‌ی این میل بی‌پایان به مدیریت همه چیز، آسان‌تر است: نظم و سامان حوزه، نظم و سامانی خاص این میدان است. به منطق این میدان، احترام بگذارید.
قواعدی که به میدان اقتصاد و سیاست نظم می‌دهند، لزوماً میدان‌های دین و هنر و علم و عرف را سامان نمی‌بخشند. نظم سیاسی و اقتصادی، روح این میدان‌ها را خواهد گرفت. روح اربعین حسین، شیدایی است. سامان ِ اربعین، بی‌سازمانی است. وقت آن است که به قدرت و اقتصاد بگوییم: دست‌هایتان سرد است. به گرمای منطق این میدان احترام بگذارید: فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً[۸].
[۱]و چه نمادین که باز هم سیاست در کنار اقتصاد وارد می‌شود: بانک در کنار سازمان.
[۳] برای توضیح بیشتر نگاه کنید به: سلیمانیه، مهدی (۱۳۹۲)، «اربعین؛ یک «آن» اجتماعی»، قابل دسترسی در سایت جامعه‌شناسی تشیع به نشانی:
[۴] کاشی، شیما (۱۳۹۳)، «زیارت اربعین: اقتدار یکدست شیعه یا تکثر دین عامه»، سایت جامعه‌شناسی تشیع، قابل دسترسی در نشانی زیر:
[۵] سلیمانیه، مهدی (۱۳۹۳)، «اربعین ناشناخته و پنج رویکرد»، سایت جامعه‌شناسی تشیع، قابل دسترسی در نشانی زیر:
[۶] برای نمونه: خبرگزاری فارس، ۲۰آذر ۹۳، «استقبال زائرین عراقی از شهردار تهران». و همچنین خبرگزاری ایسنا، ۲۲آذر ۹۳، «بیش از سه هزار نفر نیروی شهرداری تهران به کربلا اعزام شدند».
[۷] گویا «آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی» بوده‌اند: «در زمان مرحوم آیت الله آقا سیدابوالحسن اصفهانی در نجف، مرحوم آیت الله آقا سیدعلی، مد نظرش این بود که در حوزه، از نظر تحصیل علم و دریافت حقوق تجدیدنظری بشود، ولی از این پیشنهاد استقبالی نشد و اکثریت معتقد بودند که اگر حوزه ها نظم و نظام پیدا کند، بارور نخواهد بود و آن حالت خلوص و انقطاع الی الله کم می شود و مرجع وقت معتقد بود که نظم ما در بی نظمی ماست. به گمان من نگرانی آن ها از این جهت بود، چون وقتی که نظم در حوزه پیش می آمد، هدف‌های مجازی طرح می شود و علم و اخلاص و تقوا و اخلاق تحت‌الشعاع رسیدن به آن هدف قرار می‌گیرد؛ از طرف دیگر دخالت‌های ضرربار در مجموعه‌های منظم آسان‌تر است.» (حوزه و توجه به آرمان‌ها، مجله حوزه، ش۱۴۰)
در سال‌های اخیر، ویژگی‌های خاص مناسک پیاده‌روی اربعین، آن را تبدیل به یک پدیده اجتماعی بی‌نظیر کرده‌است. هر سال، بر ابعاد جمعیتی و بازنمایی اربعین افزوده می‌شود. یکی از ویژگی‌های خاص اربعین در مقایسه با مناسک دینی چون حج، خودانگیختگی و منطق خاص مبتنی بر تکثر، رهایی، برنامه‌ریزی طبیعی و غیرمتمرکز، فارغ از سلسله‌مراتب رسمی و با مشارکت حداقلی دولت‌ها و حاکمیت‌هاست. دولت‌ها و سازمان‌ها و حاکمیت‌ها اما منطق ِ شیدایی را درک نمی‌کنند.
