گسلی در زمان؛ نیم‌نگاهی به درک زمانی داعش

«داعش در روز جهانی زن هدیه­‌ای به زنان داد که ایجاد گردانی زنانه برای مجازات، بازداشت، شکنجه و ارعاب زنان بود»[1].
«داعش به مناسبت عید قربان به هر یک از اعضای خود یک قربانی و مبالغی پول هدیه کرد»[2]
آنچه در بالا آمده است، دو خبر در مورد نوع مواجهه داعش با دو مناسبت تقویمی است که یکی در ابعاد جهانی مدنظر است و دیگری مناسبتی مربوط به مسلمانان است. چگونگی برخورد گروه­های مختلف اجتماعی، سیاسی، مذهبی و فرهنگی با مناسبت­ها که زمان­هایی خاص هستند، این امکان را برای ما فراهم می­کند که درک بهتری از ابعاد مختلف آن‌ها و نوع نگاه شان نسبت به خود، جایگاه­شان در جامعه و دیگر گروه­ها به دست آوریم.
مناسبت­ها در پی ایجاد تداوم هستند. آنها حافظه رویدادها را در خود حفظ و دائما یادآوری می­کنند. یادآوری یک رویداد در جهت جلوگیری از فراموشی آن است زیرا آن رویداد نقشی در هویت­دهی، شکل­دهی به همبستگی، حفظ و بازتولید ارزش­ها و آرمان­های یک گروه ایفا می­نماید که ارزشمند و مهم است. البته باید این نکته را به خاطر سپرد که همه مناسبت­ها در جهت حفظ و بازتولید گذشته عمل نمی­کنند. برخی از آن­ها نقشی کاربردی برای زیست حال جامعه به اشکال مختلف دارند مانند رویدادهای ورزشی و هنری یا جشنواره­هایی که برای ایجاد شادی و نشاط در جامعه ایجاد شده­اند.
نوع برخورد هر حکومتی با تقویم می­تواند ما را به درکی که آن حکومت از وضعیت خود در جامعه (از جهات مختلفی مانند مشروعیت، ثبات و پایداری، قدمت، میزان دخالت در امور مختلف جامعه و موارد دیگر) دارد، نزدیک کند. تمامی حکومت­های انقلابی در تقویم تحولاتی اساسی ایجاد کرده­اند. تحول بنیانی حکومت با خود تحولی بنیانی در هر آن چیزی را می­آورد که به نوعی با هویت حکومت و جامعه در شرایط جدید سروکار دارد. آن کارکردهایی که به مناسبت­های تقویم و نقش حافظه جمعی ایجاد شده از طریق آن نسبت داده شد، در حکومت‌های انقلابی به برجسته­ترین صورت مصداق می­یابد. در مقابل می­توان به حکومت­هایی اشاره کرد که مدت­هاست دچار تحولات عمیقی مانند انقلاب نشده­اند و روابط­شان با جامعه از ثبات و شفافیت نسبی برخوردارست. این حکومت­ها تقویم نسبتا ثابتی نیز دارند و کمتر شاهد تحولات و تغییرات مناسبت­ آنها هستیم.
با آنکه داعش خود را «دولت» می­نامد اما ویژگی­هایی که برای یک دولت در جوامع امروز می‌شناسیم ندارد؛ مکانی با مرزهای مشخص به عنوان قلمرو حکمرانی، جامعه تحت حکمرانی، ساختار و سلسله مراتبی از نقش­ها و موارد مشابه با این وجود آنها سعی دارند از طریق مشخص نمودن موضع خود در قبال مسائل مختلف تمایزی ایجاد کنند که هویت­بخش است و از سوی دیگر دست کم به شکل صوری خود را به عنوان یک دولت مطرح نماید. اعلام موضع در قبال تقویم یکی از موارد گفته شده است. داعش تقریبا سه ماه پیش اعلام کرد «تقویم هجری شمسی مخالف شریعت اسلامی است» و تقویم خود را هم منتشر کرد. طبق آنچه در دسترس است، در این تقویم هنوز مناسبتی درج نشده است. شاید بتوان سرعت رخداد اتفاقات و شرایط بی­ثبات و سیال این گروه را از یک­سو و مدت زمان اندک اعلام حضورشان که کمتر از یک سال است، از سوی دیگر به عنوان عامل برای مسأله مطرح شده بیان کرد.
با وجود آنکه داعش خود هنوز مناسبت­های مدنظرش را در تقویم ثبت نکرده است اما از نحوه‌ نشان دادن واکنش نسبت به مناسبت­های موجود، حضورش را اعلام کرده و برای خود قائل به هویتی یکپارچه و متمایز از «دیگری­»­ها شده‌است. یکی از این مناسبت­ها «روز جهانی زن» است که در این روز هدیه­ای به زنان عضو این گروه از طریق رهبران­شان داده شد؛ در واقع آنها گردانی زنانه برای ارعاب و دستگیری و شکنجه زنان مناطق تحت تصرف­شان تشکیل دادند. در روز عید قربان نیز هدیه دیگری به اعضای این گروه داده شد؛ به هریک از آنها گوسفندی برای قربانی کردن و مبالغی پول داده شد. همان­طور که پیشتر آمد مناسبت­هایی که با رویدادهای تاریخی نسبتی دارند، حافظه­ای را با خود حمل می­کنند و غرض از یادآوری این مناسبت­ها هم بازتولید آن حافظه است که از خلال برگزاری آنها توسط تمام یا بخشی از اعضای جامعه این فرایند ایجاد می­شود. ایجاد همبستگی اجتماعی  و وحدت  از دیگر نتایج این رویداد اجتماعی است.
آیا می­توان رویکرد داعش را به مناسبت­های موجود رویکردی معمول دانست که در بالا ذکر شد؟ روز جهانی زن روزی است که تاریخچه آن به جنبش­های اعتراضی زنان کارگر نسبت به وضعیت شغلی­شان در ایالات متحده آمریکا در اوایل قرن بیستم (سال 1909) بازمی­گردد و پس از آن تا نیمه دوم قرن بیستم که از سوی سازمان ملل به طور رسمی به عنوان روز جهانی زن تصویب شد، راهی دراز پیموده است و تاریخچه­ای از جنبش­های اعتراضی زنان در جهت حقوق خودشان و مبارزه برای صلح جهانی و … را دربردارد. امروزه این روز برای تأکید بر دستاوردها و موفقیت­های زنان و اعتراض نسبت به تبعیض­ها و مشکلات پیش روی آنها برگزار می­گردد. حال چگونه می­توان شیوه واکنش داعش نسبت به این روز را بررسی کرد؟ آیا حرکت آنان هیچ اثر و نشانه­ای از تاریخچه این رویداد در خود دارد؟ آیا فراتر از تاریخچه مانند دیگر جوامع داعش هم در پی یادآوری این رویداد در جهت منافع و خواسته‌های زنان در جامعه امروز است؟ پرسش دیگر این است که آیا اصلا این اعضای گروه هستند که اقدام به برگزاری این روز کرده­اند؟ برای بررسی بیشتر می­توان به مورد دیگر که برگزاری عید قربان است، رجوع نمود. عید قربان به رویدادی تاریخی ارجاع دارد که مربوط به بنیان­گذار مهم­ترین مکان مقدس اسلامی (کعبه) است و از این جهت برای مسلمانان اهمیت بسیاری دارد. باز می­توان همان پرسش­های بالا را در مورد شیوه عملکرد داعش در این روز و برگزاری آن مطرح نمود.
در پاسخ به سوالات بالا فرضیاتی را مطرح می­کنم که اثبات­شان نیاز به گذشت زمان و کسب اطلاعات بیشتر در مورد مواجهه داعش با دیگر مناسبت­ها دارد. در برگزاری این مناسبت­ها توسط داعش اثری از توجه به تاریخچه آنها و در واقع حافظه جمعی شکل گرفته حول این رویدادها وجود ندارد. به نظر می­رسد که این مناسبت­ها برای داعش صرفا یک نام هستند و با آنکه در یک لحظه مشترک از زمان توجه و واکنش آنها را به موضوعی مشترک با دیگران برمی­انگیزند اما این اشتراک و پیوستگی فقط در همین نقطه وجود دارد و در لحظه عمل (واکنش نسبت به مناسبت خاص) از هم می­گسلد. مانند آن است که داعش حافظه درون هر مناسبت را می­تراشد و از نام باقیمانده در جهت اهداف و منافع آنی خود سود می­برد. با آنکه همان­طور که هالبواکس نیز گفته است، رجوع به گذشته و برساخت حافظه جمعی از خلال چنین بازگشتی برمبنای شرایط و منافع زمان حال گروه اجتماعی رخ می­دهد اما به نظر می­رسد برای گروهی مانند داعش باید زمان حال را به «لحظه» و منافع «آنی» تقلیل داد. زمان آنها مجموعه­ای از لحظات به سرعت در حال گذر است که در وضعیت فعلی امکان تعریف آن در قالب گذشته، حال و آینده وجود ندارد. این شرایط آنها را بدان سو هدایت می­کند که به هر چیز بر مبنای کاربرد و کارکردش در جهت هدف فعلی‌شان بنگرند. می­توان این مسأله را در برخوردی که با مناسبت­های تقویمی دارند، مشاهده کرد.
نکته دیگری که در این زمینه جلب توجه می­کند آن است که ما شاهد برگزاری مناسک یا عملی جمعی در چنین روزهایی نیستیم. در واقع گرد هم آمدنی (به واسطه مناسبت خاص) وجود ندارد که میان اعضا همبستگی ایجاد کند. برای آنها مناسبت­ها در هر لحظه خلق می­شوند. زمان برای آنها هرگز عادی و روزمره نشده است که زمانی استثنایی در آن وقفه­ای بیندازد و گروه بروزی دیگر در چنین زمانی بیابد. داعش زمان را به تمامی استثنایی کرده است. زمانی که هر لحظه از درون خود می­جوشد و با گذشته و آینده مشخصی پیوند ندارد. هویت آنها از طریق تداوم در زمان و تعلق به گذشته­ای مشخص شکل نمی­گیرد بلکه از خلال پیوند با جمع برقرار می­شود و همان­طور که دورکیم می‌گوید جمع در لحظات تجمع و زمان­های استثنایی است که به حضور خود پی می­برد و اعضایش را به یکدیگر متصل می­نماید. پس چاره­ای جز زیستن دائمی در زمان استثنایی برای حفظ گروه نیست.
داعش به همه روابط موجود اعم از روابط میان انسان­ها، روابط میان انسان­ها و اشیا، روابط میان انسان­ها و مکان­ها و در نهایت روابط میان انسان­ها و زمان­ها حمله­ور می­شود و همه رابطه­ها را می­گسلد. وقتی هیچ امر تثبیت شده و مستقری وجود ندارد می­توان امور را از نو مستقر نمود: می­توان خانواده­ها را از هم گسست و زنان را فروخت؛ می‌توان مکان­های مقدس را تخریب کرد و مکان­های جدیدی را تقدیس کرد؛ می­توان زمان­ها را از معانی‌شان تهی کرد و معنایی از نو به آنها بخشید. حتی می­توان تمامی معانی متنوع و حتی متضاد اما موجود را برانداخت و به واقع معنا را از نو معنا کرد.