قرآن گرایی در مصاف با حدیث گرایی

از اسلام قرآن تا اسلام حدیث، عنوان کتابی مهم و ارزشمند از جورج طرابیشی است که در سال 2010 منتشر گردید. درست زمانی که روشنفکران جهان عرب و مخاطبان، منتظر انتشار آخرین حلقه از سلسله نقدهای طرابیشی نسبت به پروژه مطالعاتی جابری بودند، او همگان را شگفت زده کرد و پی ریزی ساختمانی مستقل را آغاز نمود. هر چند در این کتاب نیز از جابری فاصله نگرفت اما پروژه‌اش نسبت به اندیشه جابری، صرفا جنبه سلبی و انتقادی نبود بلکه به طور مستقل در پی پاسخ گویی به پرسشی بود که جابری آن را طرح کرده و بر اساس مبانی، اصول و روش شناسی خویش به آن پاسخ داده بود. طرابیشی در کتاب های قبلی، پیرامون جوانب مختلف اندیشه جابری، به تفصیل نقادانه سخن گفته بود و آنچه می خواست و می توانست را از او دریغ نکرده بود. وی در این اثر مهم می خواهد با وام گرفتن روش های جدید مطالعاتی مانند دیرینه شناسی و تبار شناسی فوکو و دریدا به این سوال پاسخ دهد، که علت به حاشیه رفتن فلسفه و علوم عقلی در سنت عربی اسلامی چیست؟ این سوال را جابری نیز مطرح می کند اما پاسخ طرابیشی به این سوال، کاملا متفاوت است. این تفاوت، بن مایه شکل گیری کتاب حاضر می‌باشد.

بازنشستگی عقلانیت
 جابری و طرابیشی از ترکیب استقاله العقل استفاده کرده بودند. واژه استقاله در زبان عربی به معنای بازنشستگی است که آنان برای توصیف وضعیت به حاشیه رانده شده عقلانیت در جهان اسلام به کار برده‌اند. در واقع این ترکیب کاملا ظرفیت بیان شرایط تعقل و تفلسف در جهان عرب را دارا است. همان گونه که بازنشستگی بعد از یک دوره کارآمدی حاصل می‌شود در این ترکیب کنایی نیز به وجود دوره ای از حضور عقلانیت و سپس از کار افتادگی آن اشارت دارد. اما در علت این پدیده، اختلاف نظر جدی بین جابری و طرابیشی وجود دارد. کتاب طرابیشی که پاسخی به چرایی بازنشسته شدن عقلانیت در جهان عرب می باشد، در تقابل کامل با پاسخ جابری است. اگر علل بازنشستگی عقل، نزد جابری کاملا امری بیرونی و خارجی و منسوب به آخر و یا دیگری است، از نظر طرابیشی عللی درونی و یا درون دینی و درون سنتی دارد. جابری معتقد است عواملی که سبب به حاشیه رفتن عقلانیت گردید، اندیشه های عرفانی و صوفی گرایانه ای بود که همچون اسب تروا، وارد منظومه فکری اسلامی شد. در حالی که طرابیشی، عوامل درونی مانند سیطره حدیث گرایی و برجسته شدن نقل را عامل اصلی ورود به گردونه بی نتیجه عقب ماندگی و ایدئولوژی زدگی می‌داند. اگر از نظر جابری اندیشه‌های عرفان شرقی و مانوی و دیگر میراث دنیاگریزی و عزلت پروری وارداتی، عامل تعیین کننده در بازنشستگی عقلانیت است، نزد طرابیشی سیطره ایدئولوژیک حدیث بر قرآن، عامل ناتوانی علمی در تلقی و پردازش دست آورد های جهان جدید است. طرابیشی در اهمیت دادن به نقش علوم حدیث تا آنجا پیش می‌رود که می‌گوید اگر بر این سیطره مهر پایانی زده نشود، نه تنها باید با تکثر درون دینی بدرود گفت بلکه باید شکل گیری قرون وسطی جدیدی در جهان عرب و اسلام را انتظار کشید.

خدا و رسول: شارع و مکلف
طرابیشی برای نشان دادن فرایندی که او سیطره ایدئولوژیک حدیث می نامد در فصل آغازین مبانی حدیث گرایی را توضیح می دهد و سپس نقد های جدی خود را بیان میکند. او سعی می کند با استفاده از آیات قرآن بین شخصیت حقیقی پیامبر و شخصیت حقوقی ایشان تمایز قائل شود تا از این رهگذر ثابت کند بر اساس آیات قرآن، شارع فقط و فقط خداوند است و پیامبر صرفا مکلفی است که این پیام را باید به درستی منتقل کند. در واقع شخصیت حقوقی پیامبر که حامل وحی الهی است، باید به عنوان یک مبلغ که خطا نمی کند لحاظ شود. از سوی دیگر یک شخصیت حقیقی نیز وجود دارد که درگیر امور روزمره بوده و همچون دیگر انسان ها در معرض خطا، اشتباه، سهو و نسیان می باشد. به طور طبیعی برای اثبات این فرضیه، نظریه رقیب که تمام افعال پیامبر را در قالب سنت می پذیرد نیز باید رد شود. آیاتی که اطاعت پیامبر را برای مسلمانان لازم می داند، رکن اصلی این نظریه است. طرابیشی معتقد است خطابات قرآن که به اطاعت از پیامبر اشعار دارد، یا مسلمانان را مخاطب قرار داده و یا خطاب به کفار و مشرکین است. در فرض نخست، این اطاعت همیشه همراستا با اطاعت از خداوند آمده است، بنابراین فاقد توانایی اثبات قدرت تشریعی مستقل برای پیامبر می باشد و در فرض دوم نیز اطاعت از پیامبر به معنای ایمان آوردن می باشد و باز نمی توان بر این اساس، قدرت تقنین و تشریع مستقلی را برای پیامبر اثبات کرد. تاکید او در این مقدمه بر مفهوم بشر بودن پیامبر و تصریح قرآن به این مفهوم می باشد. او با پی ریزی این مبنا در ادامه به بیان روش غلبه یافتن اسلام حدیث محور بر اسلام قرآن محور می پردازد.

پیامبر بومی، پیامبر جهانی
طرابیشی در تحلیل شکل گیری سنت اسلامی از دو گونه اسلام سخن می گوید. وی معتقد است که باید بین اسلام دعوت گر و اسلام فتوحات، تمایز قایل شد. اسلام فتوحات همان اسلام تاریخی است. وی با استدلال به آیات قرآن می کوشد ثابت کند که اسلام دعوت گر مخصوص جزیره العرب بوده و به زبان اعراب کتابی به نام قرآن نازل شده تا این آخرین قومی که فاقد کتاب آسمانی و پیامبر بودند نیز صاحب کتابی مقدس شوند. او رسالت پیامبر را کاملا مکان مند و زمان مند می داند. بر این مبنا پیامبر نه یک پیامبر جهانی، بلکه یک پیامبر منطقه ای و بومی است که به زبان همان قوم و صرفا برای ساکنان جزیره العرب مبعوث شده، تا این بخش از جهان را جهل زدایی کند. او برای پیش برد این نظریه، آیاتی که به جهانی بودن رسالت، اشاره دارند و یا یهود و نصارا را مخاطب می سازند را ذکر کرده و ضمن تحلیل آنها، رسالت پیامبر را در این بخش، صرفا تصحیح تحریفات یهود و نصارا دانسته و دست این آیات را از اثبات رسالت جهانی کوتاه می داند.
از نظر طرابیشی اسلام فتوحات یک اسلام ایدئولوژیک است که ناظر به گذشته پر افتخار می  خواهد آینده ای روشن را نوید دهد. تحول اسلام رسالی یا دعوت گر به اسلام فتوحات، شاه کلید هژمونی حدیث بر قرآن است. زمانی که فاتحان به سرزمین های جدید وارد شدند، قرآن را به همراه داشتند و با آن به تبادل دانش با دیگر تمدن ها پرداختند. اما بعد از گذشت دوره‌ای، نو کیشان مسلمان، با برساختن علوم حدیث، پرچم داران جدید اسلام شدند. اسلامی که از دل فتوحات متولد گردید، ماموریت داشت تا آن فتوحات را استمرار بخشد. این توالی بدون ساختن دانشی مبتنی بر حدیث امکان پذیر نبود. بنابراین نخبگان و اندیشوران سرزمین های فتح شده، به جمع آوری و تدوین علوم حدیث و تمام ضمائم آن همت گماردند. از این روست که تمام دائره المعارف های حدیثی در قرون دوم و سوم هجری، توسط اندیشمندانی از سرزمین های تازه مسلمان شده، به رشته تحریر درآمده است. این تازه مسلمانان، اسلام دعوت گر را به اسلام تاریخی و پیامبر بومی را به پیامبری جهانی تبدیل کردند.

شافعی و نهادینه کردن سنت
شافعی از نظر طرابیشی، صرفا یک فقیه و یا یکی از امامان چهارگانه فقه اهل سنت نیست. بلکه او از یک طرف بنیان گذار علم اصول فقه و از سوی دیگر اولین معرفت شناس در جهان اسلام است. شافعی اولین منظومه نظری دانش حدیث را پی افکند و فاصله حدیث و قرآن را به لحاظ اعتبار، درنوردید. از این رو شافعی، حدیث یا همان سنت پیامبر را از نظر ارزش، هم سنگ قرآن دانست و آن را وحی غیر نازل شده(وحیا غیر متلو) نامید. شافعی تلاش نظری گسترده ای را برای مبارزه با کلام شناسان و عالمان دینی انجام داد که صرفا برای دانش فقه از قرآن استفاده می کردند و سنت را نادیده می گرفتند. محصولات نظری شافعی در خدمت دانش حدیث قرار گرفت به گونه ای که طرابیشی از فعالیت های او به عنوان یک کودتا علیه نصوص قرآنی یاد می کند. طرابیشی معتقد است، پروژه شافعی در میدان دادن به علوم حدیث و دوری از قرآن محوری، قربانی بزرگی به نام عقل و عقلانیت در تشریع، فهم و تولید الاهیات اسلامی داشت. طرابیشی در بخشی مهمی از این کتاب به نقد حجیت خبر واحد می پردازد و از این خواستگاه به مساله ناسخ و منسوخ در قرآن شناسی می رسد. وی مفهوم ناسخ و منسوخ را به یک غول چراغ جادو تشبیه می کند که توسط شافعی آزاد شده است و به ابزاری برای برخورد غیر نظام مند با آیات قرانی  تبدیل شده است.
طرابیشی فصول مستقلی را به بررسی تاثیرات ابو حنیفه، مالک و ابن حزم اختصاص داده است. او کلیت روش این اندیشوران را در خدمت نهادینه کردن علوم حدیث و عقب راندن عقل گرایی در جهان اسلام معرفی می کند. او در فصل دیگری به بحث علم رجال و دانش تصحیح حدیث، اشاره می کند وضمن بررسی تاریخی نحوه شکل گیری این دانش از آن به عنوان بازی یاد می کند. این بازی صرفا روشی برای توجیه نصوص موجود و نیز افراشته کردن ستون حدیث و منزوی ساختن علوم قرآنی و علوم عقلی در یک فرایند کاملا پیچیده می باشد. او در این اثر از عقلانیت تخریجی و یا عقل التخریجی سخن رانده است. تخریج حدیث اشاره به فرایند ارزش گذاری و اعتبار سنجی روایت، نزد اهل سنت اشاره دارد. او روش های مختلف کلام شناسان اهل سنت مانند ابن قتیبه، حازمی، طحاوی و شعرانی را علیرغم تفاوت در مبانی استخراج حدیث، در نهایت یکی می داند. این حدیث شناسان هر کدام برای تصحیح حدیث دارای مبانی خاصی بودند که عنوان مدرسه ای مستقل را یدک می کشیدند. طرابیشی خروجی تمام این مدارس و مبانی را یکسان می داند که آن نگهداری تمام احادیث و متون در دایره اعتبار و دانش اسلامی است. او این بازی و یا این فرایند را به عنوان دانشی انتقادی که هدف آن فهم صحیح و سقیم روایت است نمی داند، بلکه آن را به یک مطب پزشکی تشبیه می کند که هدفی جز  پذیرش و توجیه درستی گذاره های تاریخی ندارد.

پیروزی اهل حدیث
طرابیشی در فرازهای پایانی کتاب، فصلی را تحت عنوان پیروزی نهایی در نظر گرفته است. او در این فصل به بررسی عهد متوکل عباسی و نیز شکل گیری محنت خلق قرآن می پردازد. او عامل سیاسی را به عنوان آخرین میخ ها بر تابوت اسلام قرآنی بر می شمرد. وی عامل سیاسی را در میدان دادن به اهل حدیث و تولید دانش به پشتوانه قدرت سیاسی به نفع حدیث گرایان و خصوصا ظاهر گرایان را عامل اساسی در پیدایش چرخه عدم تولید دانش در جهان اسلام می داند. طرابیشی معتقد است آنچه متوکل عباسی بنا نهاد به مدت ده قرن ادامه یافت و مسلمانان در دور باطلی درگیر نمود که تا کنون نیز نتوانسته اند از آن خارج شوند. او به نکته مهم دیگر در خصوص شکل گیری تفاسیر و متونی که در ضدیت با اقلیت ها خصوصا شیعیان و مسیحیان می باشد، اشاره می کند. طرابیشی معتقد است، امر سیاسی در دوران عباسی و خصوصا متوکل ایجاب می کرد که اقلیت های مخالف به هر نحوی سرکوب شوند تا امپراطوری اسلامی به نحوه مناسب با تمرکز قدرت اداره شود. از این روی قدرت، برای این مهم، ادبیات دینی و الاهیات تفسیری مبتنی بر نصوص و روایات را تدارک دید تا بتواند با شیعیان که عمده معارضان عباسییان بودند مبارزه کند. وی معتقد است این ادبیات به گونه ای در تاریخ اسلام نهادینه شده و ریشه دوانده است که بعد از گذشت قرن ها آثار آن باقی است و این نزاع های قومیتی و طایفه ای در جهان اسلام، ریشه در گذشته و آن تئوری ها و تفاسیر دارد. عدم پذیرش دیگری، نفرت از مسیحیان و یا اهل ذمه ستیزی، محصول چیرگی اسلام تاریخی و حدیث محور بر اسلام قرآن محور و دعوت گر است.
آخرین گام هایی که عباسیان برای تئوریزه کردن حدیث گرایی برداشتند، در حوزه رابطه دولت و ملت و یا رابطه حاکم و رعیت نیز تاثیرات بسیار داشت. اگر مدرنیته در اروپا بعد از جنبش اصلاح دینی و شکل گیری کلیسای پروتستان شروع شد، در جهان اسلام، آغازین جرقه های اصلاح دینی که در عصر مامون توسط معتزله هویدا شده بود جهان اسلام را امیدوار کرد. اما در نهایت، متوکل تمام راه های منتهی به تفکر اعتزالی را به سود اهل حدیث مسدود ساخت. با این تحول بنیادین، قدرت دینی در جهان اسلام به دست سلفیان تندرو و متعصبی افتاد که هر گونه نوآوری را بدعت معرفی می کردند و هیچ گونه استقلالی برای عقل در منظومه دانش اسلامی قایل نبودند.
طرابیشی سپس از احمد ابن حنبل به عنوان یکی از مهمترین سمبل های حدیث گرایی یاد می کند و او را دومین موسس مدرسه حدیث معرفی می کند. ابن حنبل سنت و حدیث را به عنوان منبع دانش بر قرآن نیز برتری بخشید و حدیث را به عنوان  مدخل و مقدمه ای برای فهم قرآن دانست. طرابیشی معتقد است که مدرسه حدیث گرا در دوران ابن حنبل با استفاده از دانش حدیث به نفع حدیث گرایی بر سایر روش ها پیروز شد و مبنا و منبع بودن حدیث را با ابزار حدیث ثابت کرد. این پارادایم توانست با این پیروزی و مستظهر به مرجعیت حدیث، خود (فقها) را به عنوان مشرع و قانونگذار در جهان اسلام تثبیت کند.
طرابیشی بر این باور است که تقدیم حدیث بر سایر دانش ها در منظومه دانش های اسلام سه نتیجه فوق العاده خطرناک را به همراه داشت. اولین نتیجه این پیروزی، در به محاق رفتن گفتمان قرآن محور رخ نمود. قرآن و تمام ظرفیت قابل تفسیر و تاویل اش، ذیل سلطه حدیث گرایی به حاشیه رفت و نتوانست نقش خود را به مثابه یک منبع معرفتی بازی کند. دومین اثر این هژمونی حدیث گرا، کم رنگ و یا بی رنگ شدن نقش عقل و عقلانیت در جهان اسلام است. تثبیت ایدئولوژیک حدیث گرایی که با خود روش ظاهرگرایی و جمود بر نص را نیز یدک می کشید، سبب گردید نقش فعال عقل کاملا ازبین برود و عقل اغلب به عنوان یک عنصر منفعل حضور داشته و فعال و مستقل بودن آن در نظر نیاید. سومین اثر خطرناک پیروزی حدیث گرایی در جهان اسلام، خداحافظی همیشگی با تکثر و تنوع در جهان عرب و اسلام بود. حدیث گرایی ریشه هر نوع تکثر درون دینی و برون دینی را خشکاند. این خوانش نمی تواند تکثر درون اسلامی، متمثل در فرق فقهی و کلامی را برتابد و از سوی دیگر تکثر برون دینی مانند تکثر قومی را نیز نمی تواند تحمل کند. برخورد این مدرسه با مسیحیان و یهودیان و دیگر ادیان و اقوام در جهان اسلام کاملا برخوردی حذفی بود و هیچ ظرفیتی در این منظومه برای تحمل و همزیستی که لازمه تکثر است وجود ندارد.

پایان راه
پژوهش طرابیشی در کاوش میراث عربی اسلامی، یکی از بهترین آثار در نشان دادن دشواری شکل گیری یک رنسانس عربی در دوران معاصر می باشد که برای نظریه پردازی بر عوامل درون گفتمانی متمرکز است. او به درستی نقش اصحاب حدیث را در شکل گیری دوگانه های معرفتی، برجسته ساخته. شاید مهمترین نقدی که در این خصوص می توان بر طرابیشی مطرح کرد، مساله خلط او بین دو مفهوم در روند تحلیلی است. او بین سنت به عنوان احادیث پیامبر و صحابه که میراث غیر قابل انکار در منظومه دانش اسلامی است و آنچه که مسلمانان بر اساس فهم خود از این سنت به عنوان میراث تولید کرده اند خلط کرده است که در این نوشتار به علت ایجاز حاکم در برخی نقاط، کاملا قابل مشاهده است. طرابیشی در این کتاب به خوبی دو قرائت از اسلام را در بستر تاریخ نشان می دهد و با استفاده از روش های تاریخی، قرآن را در مرکز تحولات نظری در سده اول جهان اسلام قرار می دهد. او همچنین از ظرفیت های قابل تاویل و تفسیر قرآن و تاثیراتش بر فهم حدیث نیز سخن می راند. این کتاب می تواند، بستر فهم نظری بسیاری از تحولات و نیز تعارضات سنت و مدرنیته و نیز نزاع های قومی در جهان اسلام باشد. طرابیشی از فربه شدن حدیث دل آزرده است اما آنچه که تجویز می کند نیز رادیکال به نظر می رسد. نمی توان یک متن مانند قرآن را در بستر تحولات قرار داد اما از پیامبری که آورنده و حامل آن است سخن نگفت. نمی شود سنت و حدیث پیامبری که حامل این کتاب است را نادیده گرفت در حالی که از برخی فراز های سخن طرابیشی این برداشت می شود که او خواهان نادیده گرفته شدن این میراث نظری است. به هر روی کتاب من اسلام القران الی اسلام الحدیث جورج طرابیشی یک کتاب انتقادی است که در پاسخ به عقب ماندگی های مختلف در جهان اسلام نه به سراغ نظریه های توطئه محور رفته و نه تمام تقصیر را به گردن دیگران انداخته، بلکه بیش از ده قرن میراث اندیشه اسلامی و عربی را روشمند جستجو نموده و اشکال را در هژمونی حدیث گرایی و ایدئولوژیک شدن روش های مطالعات دینی دیده است.