نایینی و «آستانه تجدد» او در فقه و ظهور دولت مدرن

هم مسلمان مکلف ،هم شهروند حق‌مدار
داود فیرحی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در سخنرانی خود با بیان تاریخچه ای از تالیف و حواشی کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله مرحوم نایینی، از نسخه منتشر شده توسط سید جواد ورعی در سال ۱۳۸۲ به عنوان آخرین و مهم‌ترین تصحیح آن یاد کرده و نوشته است: «مرحوم نایینی، همچون مرحوم آخوند خراسانی موجزنویس است و فشرده می‌نویسد و جملات و گزاره‌های سرشار از اصطلاحات فنی و تخصصی او معانی گسترده‌ای دارند…. بر این اساس تنبیه الامه امکان ترجمه و ساده‌سازی ندارد و تنها راه، شرح اصطلاحات آن است.»
 
او با تصریح بر راه باز شده در دستگاه فقاهتی به سوی دولت ملی، به توامان بودن مسلمانی و ملی بودن در اثر نایینی اشاره کرده و از سبک پیش گرفته شده خود در تنظیم کتاب «آستانه تجدد» سخن گفته است. او که به سختی کار درباره نایینی معترف است، طرح نسبت دین و ناسیونالیسم یا دولت ملی را هنر نایینی دانسته و نوشته است: «امروز هم گریزی جز یافتن راهی برای یک دولت دموکراتیک در جهان اسلام نداریم. وقتی یک صد سال است راجع به یک معما فکر می‌شود، مفهومش این است که حذف یکی از طرفین آن ممکن نیست.»
 
فیرحی که مقصود خود از نگارش این کتاب را نشان دادن تجددخواهی صد ساله ملت ایران بیان کرده، به ساختارشکنی و وارد شدن شبهه‌هایی سنگین به نظریه نایینی اشاره کرده و گفته است: «از نظر نایینی، حقیقت حکومت دموکراتیک است. او تاریخ خودش را دارد و به غرب ارجاع نمی‌دهد. از نظر نایینی مفاهیم بنیادین سنتی و مدرن ندارند. مثلا آزادی یا دموکراسی، سنتی و مدرن ندارند.»
 
 

چرا نایینی موفق نشد؟
محمد جواد غلامرضا کاشی، استاد علوم سیاسی دانشگاه عامه طباطبایی در سخنانی، این شرح را نشانگر عدم ارائه دانش کافی در آکادمی برای مطالعه آثاری چون تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله دانسته و پرسیده است: «آیا علامه نایینی موفق شده سنتز خوبی از جامعه دینی و یک دولت مدرن ارایه دهد؟»
 
او که به پیروزی شیخ فضل‌الله و عدم توفیق عملی علامه نایینی باور دارد، می گوید: «یک جای این کار ایراد دارد، یعنی این کار که قرائتی تولید کنیم که هم به کار جهان جدید بیاید و هم با سنت ما همخوان باشد. تصور من این است که پیش از قرائت کار دیگری باید بکنیم که علامه نایینی نکرده و تا به امروز نیز روشنفکران دینی نکرده‌اند. آن هم این است که اولا تمایزمان را بپذیریم، بدون اینکه الزاما بحث رابطه قدرتی را فرض کنیم. سپهر ما با سپهر غرب متفاوت است.»
 
 
دال مرکزی نایینی نقد استبداد است
عباس منوچهری، استاد علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس نیز در سخنرانی خود، تلاش فیرحی را موفقیت آمیز دانسته و یکی از دلایل عدم موفقیت کار نایینی را ساختار متن دانسته است. او که معتقد است در کتاب «آستانه تجدد» با چهار نوشه «متن نایینی با مختصات خود»، «متون ارجاع شده به آن توسط نایینی و فیرحی»، «متون کهن» و «متون معاصر» مواجهیم، نقد فیرحی به مرحوم طالقانی را نادرست دانسته و گفته است: «مرحوم طالقانی همان کاری را کرده که خود دکتر فیرحی الان می‌کند…. دغدغه‌های طالقانی به دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ مربوط است اما دغدغه‌های دکتر فیرحی به نیم قرن بعد ارتباط دارد. این جا بحث امتزاج افق‌ها صورت می‌گیرد….»

او در ادامه با طرح این سوال که «استبداد موضوع رساله نایینی است یا مساله اوست؟» بر این باور تاکید کرده که «عموما تصور می‌شود که اندیشه سیاسی به معنای نظریه حکومت است، در حالی که نایینی حکومت را ضرورت و نه مطلوبیت می‌داند. خود حکومت و نوع مهم نیست، هدف و کارکرد آن مهم است بنابراین آیا فکر نمی‌کنید بحث‌هایی چون حریت (آزادی) و مساوات اصل هستند؟ یعنی فکر نمی‌کنید نایینی حریت و مساوات را در برابر استبداد مطرح می‌کند و بعد نوع حکومتی که مناسب این‌هاست را تبیین می‌کند؟»
 
 
 
هشدار رهبری درباره گسل‌های قومی، عقیدتی و جناحی
روزنامه اعتماد در صفحه 2 به انعکاس سخنان رهبر انقلاب در دیدار نمایندگان مجلس دهم پرداخته و با اشاره به موضوع فرهنگ به عنوان یکی از اولویت‌های کاری مجلس دهم آورده است: «در موضوع فرهنگ نوعی ولنگاری و بی‌اهتمامی در دستگاه‌های فرهنگی به چشم می‌خورد، زیرا در تولید کالای فرهنگی مفید و جلوگیری از تولید کالای فرهنگی مضر، کوتاهی‌هایی انجام می‌شود. مساله اقتصاد، اولویت فوری و کنونی کشور است اما فرهنگ در بلندمدت از اقتصاد نیز مهم‌تر است.»

ایشان همچنین با هشدار نسبت به نقشه دشمن در فعال کردن گسل‌های داخلی، افزودند: «دشمن در تلاش است تا گسل‌های قومی، عقیدتی و جناحی را فعال و تبدیل به زلزله کند بنابراین نمایندگان مجلس باید تلاش کنند تا این طراحی دشمن به نتیجه نرسد.»

رهبری در بخش دیگری از سخنان، «حضور اسلام و مسلمانان»، «منابع عظیم نفتی و آبراه‌ها» و «رژیم صهیونیستی» را از دلایل اهمیت منطقه غرب آسیا برای دشمن دانسته و افزودند: «نقشه آنها برای این منطقه نیز همان چیزی است که چند سال قبل از آن به عنوان تشکیل «خاورمیانه جدید» و «خاورمیانه بزرگ» یاد کردند.»
 
 
 
رییس ستاد انتفاضه و قدس: دشمنان دیروز اسراییل با او همراه شده اند
اعتماد در صفحه 2 سخنان سردار رمضان شریف، رییس ستاد انتفاضه و قدس درباره رابطه برخی از کشورهای اسلامی با اسراییل را با اهمیت دانسته و از قول وی آورده است: «امت اسلامی اجازه نمی‌دهد ائتلاف سعودی – صهیونیستی به هدف خود برسد.»
 
او با اشاره به تحولات جاری منطقه و رخدادهای درون سرزمین فلسطین اظهار داشت: «برآوردها حکایت از این واقعیت دارد که کشورهایی که تا مدتی پیش مدعی پرچمداری مبارزه با اسراییل بودند، پس از چرخش در سیاست‌های خود و آشکار ساختن اهداف پنهان و مکنونات باطنی در حمایت و همراهی با رژیم صهیونیستی، اهداف شوم خود را دست نیافتنی دانسته و در آینده نزدیک مورد مواخذه و نکوهش آحاد امت اسلامی به ویژه مردم مسلمان کشور خودشان قرار خواهند گرفت.»
 
رییس ستاد انتفاضه و قدس با تاکید بر وجود سناریوهای متعدد نظام سلطه و صهیونیسم در به حاشیه راندن مساله قدس و فلسطین در جهان اسلام، خاطرنشان ساخته است: «افکار عمومی در آینده تمرکز بیشتری نسبت به قبله اول مسلمین جهان و قدس و فلسطین معطوف خواهند داشت و به فضل الهی اراده مستحکم امت اسلامی اجازه امنیت و آرامش را به اشغالگران نخواهد داد.»
 
 
 
الگوی عربستانی، تهدیدی برای بافت پیرامون حرم
اعتماد در صفحه 8 نگاهی به وضعیت کنونی بافت تاریخی مشهد داشته و در گزارشی به قلم فرزانه قبادی تخریب تاریخ این شهر را نتیجه نبود نظارت بر عملکرد مسوولان شهری دانسته است. او در این گزارش از سربرآوردن برج‌های شیشه‌ای و بتنی و نگاه غضبناک آنها به خانه‌های قدیمی متواضع به حرمت بارگاه امام هشتم نوشته و از زخمی شدن تاریخ شهر به دست جداره‌های بتنی و کامپوزیت روایت کرده است.
 
او در این گزارش، رویکرد طرح پیرامون حرم به نوسازی را دلیل شکست خوردن طرح احیا و به‌سازی آن دانسته و از تعارض نوسازی با بافت پیرامون حرم سخن گفته است. این گزارش بافت تاریخی مشهد را ۳۶۰هکتار برآورده کرده و نوشته است: «به گفته کارشناسان میراث فرهنگی ۴۵ درصد آن تخریب شده است و باقیمانده آن هم به لطف مدیریت‌های بی‌دغدغه، چشم به راه سرمایه‌گذارانی است که بیایند و کلنگ احداث پاساژ و هتل و پارکینگ را روی سرش بکوبند و روح زندگی‌اش را برای همیشه به فراموشی بسپارند.»
 
 
تصمیم‌گیری در مورد بافت تاریخی مشهد باید در شأن این فضا باشد
این روزنامه همچنین یادداشت مهدی حجت، مدیرعامل ایکوموس ایران در این خصوص را منتشر ساخته و خواستار رعایت شان بافت تاریخی مشهد در تصمیم گیری ها شده است.
 
او که معتقد است برنامه‌های عمرانی این شهر عاری از ملاحظات لازم بوده، نوشته است: «منظور از مطالعات همه‌جانبه این است که ما باید برای‌مان روشن باشد که منظور از «زیارت» چیست؟ فضایی که ما می‌خواهیم در اطراف حرم رضوی باشد چه نوع فضایی است؟ آیا ما معتقدیم که این منطقه صرفا باید تبدیل به محلی برای ساخت هتل و مراکز خرید شود یا اینکه برای ما یک مکان قدسی است که باید رعایت تمام احترام‌های لازم در تمامی ابعاد آن در نظر گرفته شود؟»
 
او که اجرای تصمیمات عجولانه و اقدامات عمرانی فی‌البداهه را عامل خساراتی جبران‌ناپذیر به تاریخ و هویت شهر دانسته، خاطرنشان می کند: «بافت اطراف حرم رضوی یکی از محلات تهران یا اصفهان یا تبریز نیست که راجع به آن با عجله و بدون فکر تصمیم بگیریم….»
 
 

هیچ عذر و بهانه‌ای پذیرفته نیست
شرق همچنین با انعکاس یادداشت پیروز حناچی دبیر شورای‌عالی شهرسازی، ساخت و سازهای انجام شده در اطراف حرم را بی ارتباط با هفتاد درصد از زایران دانسته و مخاطبان این خدمات را عمدتا زایران غیر ایرانی برشمرده است.
 
او با تاکید بر اذعان همه به اینکه «نام اتفاقی که در اطراف حرم افتاده است را نمی‌شود احترام به حضرت ثامن‌الحجج گذاشت» نوشته است: «در موارد مشابه در ادیان دیگر و کشورهای دیگر می‌بینیم که در شهرهای مقدس چگونه عمل می‌کنند؛ به‌طور مثال در رم هیچ ساختمانی اجازه ندارد ارتفاعی بلندتر از گنبد واتیکان داشته باشد، امام رضا برای ما احترام بسیار بالایی دارند و ما باید حساسیت بیشتری نسبت به موضوع نشان دهیم. متاسفانه الگوی حاکم ما در مشهد الگوی عربستانی‌ها در مکه بوده، در طواف خانه خدا برج‌های مشرف را می‌شود دید که چطور به بنای مسجد‌الحرام غلبه دارند.»
 
 
دغدغه مدیران شهری حفظ هویت فرهنگی مشهد است
اعتماد همچنین یادداشت محمدرضا حسین‌نژاد، معاون شهرسازی و معماری شهرداری مشهد در این خصوص را به چاپ رسانده و با اذعان به سرلوحه بودن فرهنگ زیارت در مشهد، نوشته است: «بحث هویت و ارزش‌های زیارت حتما باید حفظ شود، اما اینکه یک مصوبه عام داده شود مبنی بر اینکه به کلی در مشهد بیشتر از ۲۳ متر ارتفاع نداشته باشیم، پاسخگوی نیازهای فعلی مردم و مراجعین نیست و قاعدتا در شأن شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر کشور و نخستین پایتخت معنوی جهان اسلام هم نیست.»
 

بیاییم از چسباندن برچسب‌های ناروا به اسلام دست ‌برداریم
 این روزنامه در صفحه 16 یادداشت «قانون اساسی برای همه» به قلم قربانعلی مهری، دبیر هیات بررسی و تطبیق مصوبات دولت با قوانین مجلس را منتشر ساخته و «محمدعلی کلی» را اسطوره ای تکرار‌نشدنی توصیف کرده که نه تنها در ورزش قهرمان جهان شد بلکه در اخلاق و نوع دوستی، سفیر و پیام آور صلح و پهلوان دوران بود.
 
او با اشاره به گرایش «کلی» به اسلام در سن 22 سالگی، به تفاوت آشکار بین اسلام و قرآن و «خُلق عظیم» پیامبری که او را از «رینگ بوکس» بر کشیده و بلند‌آوازه ساخته با سلفی‌های واپس‌گرا و تکفیری‌های داعشی اشاره کرده و نوشته است: «بیاییم از چسباندن انگ‌ها و برچسب‌ها و پسوندها و پیشوندهای ناروا به اسلام و قرآن دست ‌برداریم و اسلام را آن‌گونه که ابراهیم خلیل‌الرحمان و پیروان راستینش از انبیای الهی و مصلحان اجتماعی و سرآمد همگان یعنی حضرت خاتم پیامبران(ص) بر آن بوده‌اند و هستند و قرآن و عترت(ع) در مقام شناساندن آن برآمده‌اند، بشناسیم و به یکدیگر بشناسانیم.»
 
 
 
دیگر عناوین برگزیده «اعتماد» امروز:
 
موحدی کرمانی: در مساله انسان‌سازی امام مجال آن را نداشتند.
 
حسام‌الدین آشنا، مشاور فرهنگی رییس‌جمهور: پخش مستندی از امام خمینی(ره) در بی‌بی‌سی از الطاف خفیه الهی است.