مدارس گولن، چگونه می‌تواند حکومت اردوغان را تهدید کند؟
پس از وقوع کودتای جمعه ۲۵ تیرماه در ترکیه نام «فتح الله گولن» بر سرزبان‌ها افتاد و مقامات ترکیه وی را که زمانی متحد «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه بود به عنوان عامل اصلی این کودتا معرفی کردند. حکومت اردوغان به بهانه کودتا شروع به قلع و قمع هواداران گولن کرد. مدارس آموزشی گولن در ترکیه و خارج از ترکیه هوادارن زیادی دارد. در همین راستا در ترکیه، دوم مرداد ماه دستور تعطیلی بیش از دو هزار واحد آموزشی، اخراج گسترده معلمان و تعطیلی دیگر نهادهای خصوصی که به نوعی به «گولنیست‌ها» مرتبط بودند صادر شد. اما دولت ترکیه به کشورهای دیگر نیز که در آنها مدارس گولن فعالیت دارد برای تعطیلی آنها فشار می‌آورد، چنانکه در خبرها آمده است آنکارا به اسلام آباد برای تعطیلی مدارس گولن در پاکستان فشار آورده است.
به گزارش دین آنلاین، وقتی حسین قاسمی سرکنسول کشورمان در ارزروم با سیف الدین عزیز اوغلو استاندار جدید ارزروم دیدار و گفت‌وگو کرد برای خوش‌باش وی با اشاره به اینکه وزیر امور خارجه ایران اولین مقام خارجی بود که کودتا را محکوم کرد خاطر نشان کرد: ایران تنها کشور منطقه بود که به رغم اصرار ترکیه اجازه نداد مدارس گولن در ایران مستقر شوند.
اما مدارس گولن چگونه نظامی دارند که اردوغان تعطیلی آنها را در راستای مبارزه با کودتا در دستور کار خود قرار داده است؟ گزارش زیر بخش‌هایی از کتاب “جنبش گولن؛ تحلیلی جامعه‌شناسانه از جنبشی مدنی که ریشه در اسلام” است که به ترجمه فیروزه درشتی به انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب سپرده شده است.
فتح الله گولن؛ رهبر کودتاچیان یا امام جنبشی الهام‌بخش؟
این روزها نام فتح‌الله گولن را با دو چهره متفاوت در رسانه‌ها می‌شنویم؛ رسانه‌های خارج از ترکیه او را یک شخصیت روحانی متنفذ تصویر می‌کنند که پیروان زیادی در سراسر ترکیه و جهان دارد و جنبش آموزشی بزرگی تحت عنوان «جنبش گولن» را رهبری می‌کند. از نظر این رسانه‌ها گولن یک رهبر روحانی میانه‌رو، قائل به تفکیک اسلام سنتی از سیاست و نیز طرفدار ایده گفت‌وگوی بین ادیان، به‌ویژه ادیان ابراهیمی است. اما رسانه‌های حامی دولت ترکیه، گولن را رهبر یک «گروه تروریستی» معرفی می‌کنند که قصد داشته دولت ترکیه را از طریق کودتا سرنگون کند. رسانه‌های نزدیک به حزب حاکم ترکیه در دو سال و نیم گذشته و همزمان با تشدید اختلافات بین حزب حاکم عدالت و توسعه و جنبش خدمت، گولن را نخست رهبر توطئه‌گر یک دولت موازی و پس از کودتای نافرجام اخیر، رهبر یک گروه تروریستی خطرناک تصویر می‌کنند. اما فتح‌الله گولن کیست و مهم‌ترین پروژه‌ای که تاکنون به انجام رسانده، چیست؟
گولن محقق و سخنران اهل ترکیه و رهبر جنبش مدنی‌ای است که در ترکیه و سراسر جهان الهام‌بخش شد. جنبش او در اسلام میانه‌رو و غیر سیاسی‌ای ریشه دارد که به تحصیل جوانان، ترویج گفت‌وگوی بین دینی و بین فرهنگی، کمک به نیازمندان جامعه و مشارکت در صلح جهانی متعهد است. و به نظر می‌رسد مهم‌ترین پروژه او جنبش آموزشی‌ای است که ابتدا در ترکیه و بعد در سراسر دنیا به راه انداخت.
گولن اعتقاد دارد جدی‌ترین مشکل دنیای امروز فقدان دانش است که از جمله شامل تولید و کنترل دانش و نیز کسب دانش موجود می‌شود. تولید، حفظ و نشر دانش فقط می‌تواند از طریق آموزش عالی باکیفیت به دست آید، نه از راه سیاست یا زور. به گفتۀ او، هیچ فرد یا جامعه‌ای نمی‌تواند بدون آموزش به حد اعلای ظرفیت خود دست یابد. او آموزش را ابزاری می‌داند که به واسطۀ آن انسان‌ها به همان موجوداتی تبدیل می‌شوند که خداوند در نظر داشته است؛ بنابراین، تحصیلِ علم مهم‌ترین وظیفه هر فرد در زندگی است.
او معتقد است آموزش علوم تجربی، علوم انسانی و دین تقویت‌کننده و مکمل یکدیگرند و لازم است با یکدیگر عمل کنند تا انسانِ کامل و جامع را شکل دهند. گولن طرفدار پرورش ارزش‌های اخلاقی همراه با نوعی تربیت صحیح در علوم سکولار است.
گولن آموزش را لازمۀ مدرنیزاسیون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می‌داند و مدعی است افراد فقط در صورتی به قوانین دموکراتیک و حقوق بشر احترام خواهند گذاشت که آموزشی صحیح دریافت کرده باشند. او استدلال می‌کند که عدالت اجتماعی و صلح به واسطۀ افراد روشنفکری به دست می‌آید که از ارزش‌های اخلاقی مستحکم و حس نوع‌دوستی و دیگردوستی برخوردار هستند.
به نظر گولن، علم و دین نه فقط با یکدیگر سازگارند، بلکه مکمل هم هستند. او معتقد است جهان‌بینیِ ایمان‌بنیان، روایتی فراگیر و صحیح ایجاد می‌کند که می‌تواند پشتوانۀ دانش سکولار باشد و به آن معنا ببخشد. به بیان او، بهترین دانش آن است که شاگردان را قادر سازد بین رویدادهای جهان خارج و تجربیات درونی خود پیوند برقرار کنند. او همچنین تلقی ایمان کورکورانه از دین را رد می‌کند و از کسانی که در استفاده از عقل و منطق خود و کشف و تحلیل جهانِ مشهود ناکام مانده‌اند، انتقاد می‌کند.
انتقاد گولن از مدرسه‌های سنتی این است که آنها نیازهای زندگی مدرن را برآورده نمی‌کنند، زیرا فاقد روش‌ها و ابزار لازم برای آماده‌کردن دانش‌آموزان برای مشارکت مثبت در دنیای مدرن هستند، چراکه از تلفیق علم و تکنولوژی با برنامه درسی سنتی خود ناتوانند. او همچنین از مدارس سکولار انتقاد می‌کند که نتوانسته‌اند ارزش‌های اخلاقی و معنوی را به دانش‌آموزان منتقل کنند، ولو اینکه به‌خوبی به آنها علم و تکنولوژی آموزش داده باشند. گولن برای حل این مسئله نوعی نظام آموزشی را پیشنهاد می‌کند که دانش علمی را با ارزش‌های اخلاقی تلفیق می‌کند.
گولن آموزش علمی و آموزش اسلامی را سازگار با یکدیگر و مکمل هم می‌داند. گرچه او از نهادهای اسلامی سنتی فارغ‌التحصیل شده، مخاطبان خود را تشویق می‌کند مدارس مدرن ایجاد کنند، نه مدارس سنتی. او حتی توصیه می‌کند به جای افتتاح مساجد جدید، مدارس جدید تأسیس شود. گولن طرفدار آموزش علوم دینی به نسل جوان از طریق انتشارات غیررسمی، وعظ و خطابه، درون خانواده است نه از طریق برنامه درسی رسمی مدارس.
گولن از ابتدا معتقد بود اگر ترکیه بخواهد دوباره به ملتی بزرگ تبدیل شود، لازم است مردم زندگی اسلامی مؤمنانه را در پیش بگیرند و خدا را در نهادهای عمومی‌شان به رسمیت بشناسند. از آنجا که در مدارس دولتی، آموزه‌های اسلام تدریس نمی‌شد، نگران بود جوانان اصول اسلام را فرا نگیرند. اردوگاه‌های تابستانی راهی برای آموزش دینی به بچه‌های مدرسه در کنار موضوعات سکولار بود. او برای دانش‌آموزان راهنمایی و دبیرستان و نیز دانشجویان، اردوگاه‌هایی تابستانی ایجاد کرد. این اردوگاه‌ها دوره‌های آموزشی سکولار در زمینه علومی مانند تاریخ و زیست‌شناسی برگزار می‌کردند، اما در کنار آن بحث‌های دینی در موضوعاتی مانند نقش اسلام در مباحث عمومی هم برپا بود.
گولن علاوه بر اینکه در سخنرانی‌های خود پیوسته به ترویج آموزش می‌پرداخت، تاجران و کارخانه‌دارهای بزرگ و صاحبان کسب‌وکارهای کوچک را تشویق می‌کرد از آموزش باکیفیت حمایت مالی کنند. او دریافت که آماده‌کردن معلمان ممتاز نخستین قدم حیاتی به سوی آموزش ممتاز در مدارس است، اما دست‌یابی به چنین هدفی نیاز به گذشت زمان داشت. بنابراین، در اولین قدم، صاحبان کسب و کار و کارآفرینان را تشویق به حمایت مالی از ساخت خوابگاه‌هایی کرد که دانش‌آموزان می‌توانستند در آنجا اقامت کنند و تحت تعلیم معلمانی که خود را وقف این کار کرده‌اند با یکدیگر درس بخوانند. این برنامه‌ریزی، به‌خصوص برای جوانان روستایی که برای ادامه تحصیل در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها باید به شهرهای بزرگ می‌رفتند اما نمی‌توانستند افزون بر هزینه شهریه و کتاب از پس مخارج اتاق و غذا برآیند، بسیار حیاتی بود.
گولن، علاوه بر ترویج ساخت و تأسیس خوابگاه‌ها، از پروژه دومی حمایت می‌کرد که عبارت بود از راه‌اندازی دوره‌های آمادگی ورود به دانشگاه برای آماده‌کردن دانش‌آموزان دبیرستانی جهت آزمونی که برای تمام دانش‌آموزانی که می‌خواهند به دانشگاه بروند، الزامی است. بنابراین، هم خوابگاه‌ها و هم دوره‌های آمادگی کنکور فرصت‌هایی آموزشی برای جوانان ترک فراهم می‌آوردند و شاید ندانسته همچون ساز و کاری برای جذب نیروهای جدید به جنبش عمل می‌کردند.
با گذشت زمان دانش‌آموزانی که در این خانه‌های شبانه‌روزی زندگی می‌کردند، اصلی‌ترین طرفداران افکار گولن شدند و به روستاها و شهرهایشان بازگشتند تا فرصت‌ها و تجربیات باارزش خود را برای دیگران بازگو کنند. این دانش‌آموزان، که تحصیلات خوبی داشتند، در جوامع خود تاجر، بازرگان و متخصص شدند و به یکدیگر پیوستند تا برای حفظ خانه‌های شبانه‌روزی و به دنبال آن سایر برنامه‌های خدماتی جاری، حمایت مالی فراهم کنند. و از همین جا هسته اصلی جنبش گولن که مدارس الهام‌گرفته از اوست، شکل گرفت. طبق تخمین صورت‌گرفته بیش از هزار مدرسه از این قبیل در سراسر ترکیه و حدود صد کشور در پنج قاره جهان وجود دارد. در این مدارس فلسفه آموزشی گولن به آشکارترین شکل آن به ظهور درمی‌آید و نتایج اندیشه‌های آموزشی او کاملاً مشهود است. هدف این مدارس ایجاد نسل‌هایی است که با یکدیگر رقابت علمی کنند و در عین حال دیندارانی باایمان و شهروندانی وفادار باشند. هدف، غلبه بر تعارضی است که بین ایمان مسلمانان، روش زندگی ترکی‌ـ‌اسلامی و علوم غربی مسلم فرض شده است.
از این مدارس معمولاً به «مدارس گولن» تعبیر می‌شود، هرچند در مالکیت فتح‌الله گولن نیستند بلکه به شرکت‌ها و مؤسسات خصوصی‌ای تعلق دارند که تاجران الهام‌گرفته از گولن و هم‌عقیده با او آنها را تأسیس کرده‌اند. خود گولن ارتباط بسیار کمی با این مدارس دارد، و حتی از تعداد دقیق آنها یا نامشان اطلاعی ندارد. اما سرمشق اولیه او به عنوان یک آموزگار، و نیز اندیشه‌هایش درباره آموزش، جامعه جهانی و پیشرفت بشر به نسلی از مردم الهام بخشیده تا در سراسر ترکیه، آسیای مرکزی، اروپا، افریقا و سایر نقاط دنیا مدارسی بر اساس آرمان‌های فتح‌الله گولن بسازند. از این جهت است که این مدارس به مدارس گولن معروف شده‌اند.
مدارس الهام‌گرفته از گولن، علاوه بر آموزش هنر و علوم انسانی، در آماده‌کردن دانش‌آموزان برای آزمون‌های ورودی دانشگاه و رقابت‌های علمی کشوری و بین‌المللی در زمینه ریاضی، شیمی، زیست‌شناسی و کامپیوتر بسیار موفق بوده‌اند. موفقیت مدارس خصوصی تأسیس‌شده از سوی این جنبش برای بسیاری تأیید و تصدیق آن چیزی بود که گولن همیشه در سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود درباره آن استدلال کرده بود؛ اینکه انسان می‌تواند هم مسلمانی متقی باشد و هم مدرن.
مدارس گولن، مدارس خصوصی غیرانتفاعی با ضوابط دشوار علمی برای پذیرش و ورود هستند. از این جهت مدارس نمونه و ممتازی هستند که در آنها معمولاً دانش‌آموزان در موفقیت‌های علمی از قبیل ورود به دانشگاه و موفقیت در رقابت‌های علمی ملی و بین‌المللی بالاترین نمره را کسب می‌کنند. این مدارس از برنامه درسی کشور میزبان پیروی می‌کنند و بیشتر عناوین درسی، به زبان انگلیسی، و برخی به ترکی تدریس می‌شوند. در کنار ساختار شهریه‌ایِ این مدارس، والدینی که شهریه می‌پردازند و تاجرانی که از این مدارس حمایت مالی می‌کنند، برای دانش‌آموزانی که به لحاظ اقتصادی در محرومیت قرار دارند فرصت‌های آموزشی فراهم می‌کنند. حدود 20 الی 40درصد دانش‌آموزان در هر مدرسه بسته به نیاز خود کمک‌هزینه تحصیلی دریافت می‌کنند. به این ترتیب، والدین می‌دانند شهریه‌ای که برای فرزندان خود پرداخت می‌کنند، به لحاظ مالی به تعدادی از دانش‌آموزان نیازمند نیز کمک می‌کند. برخی والدین و تاجران حامی، کمک‌هزینه تحصیلی اضافی نیز برای دانش‌آموزان نیازمند در نظر می‌گیرند.
برآوردها از تعداد مدارس گولن در ترکیه و مناطق دیگر بسیار متفاوت است. برخی تخمین می‌زنند دو هزار مدرسه در 52 کشور در 5 قاره وجود دارند. برخی دیگر می‌گویند این جنبش 29 مدرسه در قزاقستان، 12 مدرسه در آذربایجان، 13 مدرسه در ترکمنستان و 12 مدرسه در قرقیزستان دارد. یگانه کشور ترک آسیای مرکزی که با مدارس جنبش مخالفت کرده، ازبکستان است. مدارسی هم در کشورهای مسلمان بجز ایران، عربستان سعودی و لیبی وجود دارد.
مدارس گولن در کشورهای بلوک سوسیالیستی سابق بسیار پرشمارند، به‌خصوص در شوروی سابق. کشورهای حوزه بالکان و آسیای مرکزی که در گذشته جزء ولایت‌های عثمانی بودند، نخستین کشورهایی هستند که مدارس گولن خارج از ترکیه در آنجا افتتاح شد. این مدارس در اروپای غربی، به‌خصوص در جوامع ترک فرانسه، آلمان و هلند، نیز وجود دارند. اخیراً مدارس گولن در کشورهای آسیای جنوبی و افریقایی هم راه‌اندازی شده‌اند.
به دلایلی چند به دست دادن تصویری دقیق از تعداد مدارس گولن در ترکیه و سراسر جهان ممکن نیست. اولاً، هیچ دفتر نمایندگی مرکزی یا ساختار سازمانی که این مدارس را کنترل کند وجود ندارد. مالکیت، تأمین مالی و ادارۀ هر یک از این مدارس به صورت محلی است. حتی در داخل ترکیه هم هیچ کنترل و نظارتی یا هیچ دفتر هماهنگ‌کننده‌ای که از این مدارس گزارشی داشته باشد وجود ندارد. ثانیاً، دشوار بتوان مشخص کرد که مدارس گولن کدام هستند، زیرا این مدارس ساختارهای متفاوتی دارند و نوع ارتباط‌شان با نظام مدارس در محلی که هستند متفاوت است.
در خارج از ترکیه، این مدارس برنامه‌های فرهنگی و سیاسی گسترده‌تری دارند. این مدارس در اروپا و ایالات متحده خانواده‌های مهاجر ترکی را که می‌خواهند فرزندانشان به «راه و رسم ترکی» پرورش یابند جذب می‌کند. این مدارس در کشورهای توسعه‌نیافته یا در حال توسعه افریقایی و آسیایی به دلیل کیفیت آموزشی، تکنولوژی و استانداردهای بالای آموزش، برای دانش‌آموزان جذاب و جالب‌اند. تجمع بالای این مدارس در آسیای مرکزی برای طیف گسترده‌ای از مردم ترک، از جمله ترک‌های آواره و ترک‌های مقیم جذابیت دارد و همچون مرکزی فرهنگی و تجاری که تاجران مدرسه‌ساز را به سیاست‌مداران محلی پیوند می‌دهد عمل می‌کند.
گولن منبع الهامی برای میلیون‌ها ترک در سراسر دنیا بوده، کسانی که با اندیشه‌های او همدلی می‌کنند، متعهدند جزئی از محافل محلیِ مردمی باشند که درباره موضوعات مطرح‌شده در خطابه‌ها و نوشته‌های او گفت‌وگو می‌کنند و پول و وقت خود را صرف حمایت از برنامه‌های خدماتی الهام‌گرفته از او می‌کنند. اما از سوی دیگر ترک‌هایی هستند که معتقدند گولن و پیروانش در پی تأسیس دولتی دین‌سالار در ترکیه، به عقب‌بردن ترکیه در مسیرش به سوی تجدد، شست‌وشوی مغزی جوانان برای پیروی از افکارشان و ایجاد و تأسیس جامعه‌ای مخفی هستند که به گولن و برنامه‌هایش بسیار وفادار است.
