غدیر و هشام جعیط
رضا بهشتی معز: شاید تا سالها پیش که هنوز موج تازه دین‌گریزی با فضای جامعه ایران بیگانه بود می‌شد آثار روز غدیر را نه در هر کوی و برزن که آشکارا درون خانواده‌های ایرانی دید؛ روزی که عیدی‌ها پخش می‌شد، دید و بازدیدها صورت می‌گرفت، سادات تکریم و تعظیم می‌شدند، خطبه‌های اخوت خوانده می‌شد، سکه ضرب می‌شد، اسکناس مهر می‌شد و … در آثار غربیانِ اسلام پژوه اما به این موضوع چنانکه شیعیان نگریسته‌اند نگاه نشده و بیشتر زیر سایه و سنت منابع عامه تدوین شده است.
در آن آثار این روز نه روز اکمال و اتمام دین که رویدادی اختلافی است؛ سیاسی از جنبه‌ای و کلامی و تئولوگال از جنبه‌ای دیگر. جز در آثار کسانی چون کربن که تفسیری معنوی و باطنی از اسلام عرضه کرده‌اند و رویداد غدیر با ولایتی عاطفی در هم آمیخته، این روز در سایر آثار غربیان اهمیت برجسته‌ای ندارد و شاید کمتر اثر مستقلی در این زمینه انتشار یافته است. هرچه درگذشته این مهم مغفول مانده، رویدادهای چند سال اخیر در منطقه خاورمیانه و نزاع فرقه‌ای و مذهبی اما مسئله غدیر را به کانون توجهات اسلام پژوهان غربی کشانده است. غدیر با هر تفسیری که دیده شود از ولایت و دوستی تا خلافت، یک حادثه بسیار مهم در تاریخ اسلام است که شوربختانه یا به تذکاری اتفاقی فروکاسته شده یا در اغراقی ایدئولوژیک غرقه شده است.
باری در میان آثار اسلام پژوهان فرانسوی اثری از “هشام جعیط” دیده می‌شود با عنوان زیر که سالها پیش هم من چیزکی در باره او نوشته‌ام:
Hichem Djaït. La grande discorde. Religion et politique dans l’islam des origines (ترجمه عربی: الفتنه، جدلیه الدّین والسّیاسه فی الإسلام المبکر)
این اثر اختصاصاً درباره واقعه غدیر و مسئله جانشینی است. هشام جعیط (1935 – 2021) مورخ و اندیشمند برجسته تونسی، رئیس سابق آکادمی علوم تونس و شخصیت فرهنگی سال 2016 جهان عرب، این اثر را در 1989 به مجموعه‌ای فخیم از نشر گالیمار پاریس سپرده است. جعیط رویداد غدیر را ساحت مشروعیت بخش قدرت سیاسی توسط پیامبر می‌داند. او در این اثر از قدما همه مراجع اصلی تاریخ اسلام از اشعری و ابن اسحاق و ابن اثیر و ابن خلدون و مسعودی و طبری را دیده اما در میان متاخرین با وجود ارجاعاتی به طه حسین و عروی و عبدالرازق و ابن ابی‌الحدید یادی از بزرگترین مرجع شیعی در این زمینه اثر نامدار “الغدیر” از علامه عبدالحسین امینی یا مراجع شیعی دیگری چون عبقات میرحامد حسین هندی نکرده است.
جعیط در این اثر عنایت داشته که رویداد غدیر تنها در نقل چند روایت و فقره‌ای تاریخی و داستانی خلاصه نمی‌شود، رویدادی که جهان اسلام را به دوپاره کرد و تاثیر آن بر شکل‌گیری نظامات سیاسی و تعریف مفهوم قدرت در میان مسلمین غیر قابل انکار است. نظام خلافت هنوز به عنوان شکلی خاص از حاکمیت سیاسی نوستالژی کثیری از مسلمین و هواداران این نظم سیاسی است و حتی حاکمیت شبه مدرنی چون دولت کنونی ترکیه هم سودای برپایی آن را ولو با هزینه‌های گزاف دارد.
غدیر مبنا و عزیمت‌گاه جدال بزرگ “قدرت” در جهان اسلام است؛ مفهومی که هنوز برای مسلمانان در میانه سنت عرفی یا باور قدسی حیران است؛ رویدادی که هردو پرسش مهم “چه کسی حکومت کند” و “چگونه حکومت باید کرد” را در خود پنهان دارد و معرکه آراء بسیاری از مفاهیم اصلی حاکمیت چون قانون، شورا، ثروت، رای، ملت و … است. تأمل نظری و اندیشه‌ورزی در مناسبت این روز و آثار تاریخی ناشی از آن می‌تواند شکاف‌های مفهومی بسیاری را تدارک یا پر کند؛ شکاف‌هایی که در آثار برخی تاریخ نویسان اندیشه سیاسی زمانه ما فریاد ولی اسباب و مصالح آن در جای دیگری جستجو می‌شود.
* این گزارش پیش از درگذشت هشام جعیط نوشته و منتشر شده بود که تحریریه سایت با اصلاحاتی در نگارش و تاریخ وفات هشام جعیط آن را بازنشر کردند.
