آینده عربستان سعودی پس از نفت

به گزارش دین‌آنلاین سخنان بزرگان جمهوری اسلامی درباره خام و ماجراجو بودن شاهزاده محمد بن سلمان تعابیری نیست که تنها از سوی رهبران یک کشور رقیب برای سعودی در منطقه مطرح شده باشد. اکونومیست در تحلیلی که از سخنان شاهزاده سعودی درباره آینده بدون نفت سعودی مطرح کرده، آورده است: سخنان وی می‌تواند از فوریت این موضوع برای عربستان حکایت کند، اما در عین حال مجموعاً گویای خوش‌بینی جنون‌آمیز سیاست‌گذاران جوان و تازه‌واردِ دربار سعودی است. آنها هنوز توضیح خوب و مفصّلی مبنی بر این که چگونه این چشم‌انداز را به واقعیت تبدیل خواهند کرد ارائه نداده‌اند. این وعده در ماه ژانویه داده شده و ظاهراً طیّ چند هفتۀ آتی توضیحات لازم را ارائه خواهند داد.

رئوس کلّی این خبر که موجب به وجود آمدن انتظارات بسیاری شده، به‌خوبی مطرح شده بود. رئوس برنامه از این قرار بود: به جریان انداخته شدن یکی از سهام کوچک شرکت آرامکوی سعودی بزرگ‌ترین شرکت نفتی جهان، ایجاد عظیم‌ترین صندوق ثروت ملّی جهان جهت سرمایه‌گذاری در حوزه‌های گوناگون، اشتغال‌زایی بیشتر برای زنان، و پویاسازی صنایع غیرنفتی از استخراج معدن گرفته تا تولید تجهیزات نظامی. در کشوری که در طول تاریخ، نه دهمِ عواید دولت آن از نفت حاصل شده و کسری بودجۀ آن پس از کسادی هجده ماهۀ قیمت‌های نفت، امسال به 13.5% خواهد رسید، این وعده‌ها افراط‌آمیز به شمار می‌رود.

در این هفته نیز محمّد بن سلمان هیچ‌یک از وعده‌های خود را پس نگرفت، با این حال هدف اعتدال‌آمیز وی، مبنی بر این که ظرف پانزده سال آتی، سطح مشارکت زنان در نیروی کار از 22% به صرفاً 30% افزایش پیدا کند، نشان‌دهندۀ وجود مقاومت از جانب تشکیلات مذهبی وهّابیون است که سایۀ نفوذ آنها بر سر تمام اقسام اصلاحات در عربستان سعودی سنگینی می‌کند. عدّه‌ای امیدوار بودند که وعدۀ اعطای حقّ رانندگی به زنان اجرایی شود (اگر زنان بخواهند به طور کامل وارد نیروی کار شوند این حق برای آنها ضروری خواهد بود)، اما تحقّق آن نیز با شکست مواجه شد. علاوه بر این، هیچ حرفی دربارۀ اصلاحات دمکراتیک یا آزادی‌های دیگر (یعنی همان مسائلی که برای جوانان کشور جذابیت دارد) زده نشد.

شاهزاده امیدوار است که با فروش 5% از سهام آرامکو، دست‌کم 2 تریلیون دلار حاصل شود و با این مبلغ شرکت را به یک «شرکت خوشه‌ای صنعتی جهانی» تبدیل سازد. بخش زیادی از این وعده‌ها ابهام‌آمیز است. اما عایدات حاصل از فروش در یک صندوق ثروت ملّی تحت نام «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» گذاشته خواهد شد که در کنار دارایی‌های دیگر 3 تریلیون دلار ارزش خواهد داشت و این بخش قابل توجّهی از درآمد سرمایه‌گذاری‌های غیرنفتی را تشکیل خواهد داد. بدین ترتیب صنایع دیگر نیز انگیزۀ رشد پیدا خواهند کرد. پادشاهی عربستان که دارای سومین بودجۀ بزرگ نظامی جهان است، تنها 2% از این بودجه را صرف خرید تسلیحات کشور می‌کند. این «چشم‌انداز» مستلزم آن است که تا سال2030، نیمی از این بودجه صرف تسلیحاتی شود که در خود عربستان ساخته شوند.

برای نیل به این اهداف، عربستان سعودی نیاز دارد که درهای خود را رو به سوی تجارت، سرمایه‌گذاری، میهمانان خارجی و آداب و رسوم رفتار بین‌المللی مثل شفافیت بیشتر و قوانین سکولار بگشاید. اما بسیاری این مسائل مورد انزجار روحانیونی است که دهه‌ها است درصدد دوری جستن از جهان خارج هستند. منافع مهمّ تجاری خانوادۀ بزرگ دربار نیز موجب کاسته شدن از سرعت پیشروی امور خواهد شد. دشمنی سرسختانه با ایران که محمد بن سلمان از طریق جنگ نیابتی در یمن آتش آن را شعله‌ورتر کرده است، باعث افزایش بی‌ثباتی ریسک‌هایی می‌شود که سرمایه‌گذاران با آن مواجه خواهند شد. اما در این هفته، با وعدۀ اعطای «گرین‌کارت» که سند اقامت دائمی اتباع خارجی به شمار می‌رود، دست‌کم یک گام صحیح برداشته شد.

یک مانع بزرگ دیگر، راحت‌طلبی و تنبلی جامعه‌ای است که طوری تربیت شده‌اند که انتظار دارند ثروت حاصل از نفت صرفِ آنها شود. سال‌ها است که کوشش‌ها در جهت پایان بخشیدن به اعتیاد کشور به نفت، با مانعِ بی‌اعتنایی مردم مواجه شده است. همان طور که یکی از مفسّران سعودی گفته است: “مثل آن است که پدری به فرزند چهل سالۀ خود بگوید: «دیگر وقت آن رسیده از خانه خارج شوی و برای خود شغلی دست و پا کنی!»” جوان بودن محمّد بن سلمان در کشوری که به وجود حاکمان سالخورده عادت کرده است، باید انگیزه بخشیدن به جوانان را برای او آسان‌تر بسازد و وجود رسانه‌های اجتماعی نیز دسترسی بیشتری به نبض کشور را برای او امکان‌پذیر ساخته است. ولیکن در شرایط کنونی که عواید نفتی ضعیف و نرخ بیکاری 11.6% است، احتمال این که محمّد به خوش‌خیالی‌های خود پی ببرد زیاد است.

به همین خاطر او ناگزیر خواهد بود که هنگام اعلام «برنامۀ تحوّلات ملّی» در اواخر ماه مه یا اوایل ژوئن، به یک سری سؤالات در رابطه با اصلاحات پاسخ دهد. مدیران خارجی در ریاض که تحت تأثیر فوریتی قرار گرفته‌اند که شورای اقتصادی محمد بن سلمان با آن اسراف دولت را به باد انتقاد گرفته است، می‌گویند لازم است پیش از آن که سرمایه‌گذاری صورت بگیرد، یک سری مراحل طی گردد.

پدی پدماناتان (Paddy Padmanathan)، مدیر عامل کمپانی «آکوا پاور» (Acwa Power) که یک نیروگاه مولّد برق سعودی  است و امید دارد از وعدۀ تولید 9500 مگاوات انرژی تجدیدپذیر بهره‌مند شود، می‌گوید: “تغییر بزرگی که رخ داده این است که آنها فهمیده‌اند که ما بی‌کفایت و فاسدیم و لازم است تغییر کنیم.” وی از کاهش یارانه‌های خدمات عمومی مثل برق خشنود است. اما اضافه می‌کند که دولت برای جذب سرمایه‌گذاری‌ها نیاز خواهد داشت که برنامه‌های خصوصی‌سازی صنایع همگانی را روشن سازد و نشان دهد که این کار چگونه می‌تواند حساب و کتاب‌های آنها را موازنه کند. او می‌گوید: “سرمایه‌گذاران نمی‌خواهند به یک دولت ماچویی تکیه کنند که می‌گوید «به من اعتماد کن، من هزینه‌اش را پرداخت خواهم کرد»”. یکی دیگر از تجّار می‌گوید کشور نیاز به اصلاحاتی در بازار کار دارد تا امکان آن فراهم شود که بتوانیم کارمندانی را که شغل خود را به‌درستی انجام نمی‌دهند اخراج کنیم. او می‌گوید: “اگر بیست نفر از سعودی‌هایی را که سر کار خود حاضر نمی‌شوند را اخراج کنیم، در توییتر با طوفان حملات مردم مواجه خواهیم شد!”

در نهایت، شانس موفقیت به قدرت خود شاهزاده بستگی خواهد داشت؛ او از سال گذشته که پدر هشتاد ساله‌اش به پادشاهی رسیده است، نفوذ قابل‌توجّهی در حوزۀ سیاست‌گذاری به دست آورده است. اما او دومین جانشین پادشاه است و در یمن به بن‌بستی رسیده است که به ضرر او است. او می‌گوید: “این یک رؤیا نیست، بلکه واقعیتی است که اگر خدا بخواهد آن را محقّق خواهیم ساخت.” اما در شرایط کنونی که جمع هزینه‌ها تریلیون‌ها دلار است، روابط با کشورهای همسایه مملو از تنش است و تحقّق اصلاحات مستلزم زیر پا نهادن قرارداد اجتماعی است، اثبات این ادّعاها کار دشواری خواهد بود. عربستان سعودی دهه‌ها است که وعدۀ تنوّع‌بخشی به عواید غیرنفتی را به مردم داده است. اما حال محمد بن سلمان باید ثابت کند که این بار وعدۀ آنها پوچ و توخالی نبوده است.