نگاهی بر آخرین نشریه‌های منتشرشده در حوزه مذاهب
عباس مهدوی
گزارش پیش‌رو، نگاهی دارد به آخرین شماره نشریه‌های منتشر شده درزمینه مطالعات مذاهب. نشریه‌هایی که در این گزارش ازنظر می‌گذرانیم عبارتند از: دو فصلنامه انسان‌پژوهی دینی؛ فصلنامه شیعه‌شناسی؛ فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت).
آخرین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه‌شناسی نیز با مشخصات تاریخی «سال سیزدهم، شماره 50، تابستان 1394» توسط موسسه شیعه‌شناسی منتشرشده است.
یکی از آثار منتشرشده در این شماره، مقاله سارا شریعتی مزینانی و مهدی سلیمانیه است. نگارندگان در مقاله خود با عنوان “بررسی ویژگی‌های جامعه‌شناختی نمونه نوعی محصل علوم دینی در حوزه علمیه قم (طلاب دوره سطح)” نوشته‌اند:
«این پژوهش در پی یافتن پاسخی جامعه‌شناختی برای این پرسش است که: «از زندگی طلاب چه می‌دانیم؟» در این زمینه، سؤال‌های متعددی مطرح می‌شود که غالباً حول محور ابعاد عینی، وضعیت زندگی روزمره و گرایش‌های ذهنی طلاب سازمان یافته است … رویکرد روشی انجام این پژوهش، رویکرد کیفی است که در هر مرحله، از فنون متناسبی سود جسته است: در مرحله جمع‌آوری داده‌ها، از دو فن «مصاحبه عمیق نیمه ساخت‌یافته» و «مشاهده» (ساخت‌یافته و نیمه ساخت‌یافته) و در مرحله تحلیل داده‌ها، از دو روش اصلی «گروندد تئوری» و «تیپولوژی «(از نوع برساختی) استفاده شده است. نمونه این پژوهش، شامل نه تن از طلاب دوره سطح مشغول به تحصیل در حوزه علمیه قم و دو تن از استادان و مدیران حوزه بودند. در پایان این پژوهش و براساس داده‌های گردآوری‌شده از میدان تحقیق، دو گونه اجتماعی متمایز طلاب با عناوین «تیپ نوگرا» و «تیپ سنتی» نام‌گذاری شدند. این دو تیپ، باوجود نقاط شباهت فراوان، در هفت متغیر با یکدیگر تمایز قابل‌توجهی داشتند»: نوع انگیزه‌های طلبه شدن (شامل دو بُعد)، سن ازدواج، نوع ابزار تبلیغ دینی، نوع رابطه با فناوری‌های ارتباطی نوین، نوع رابطه اجتماعی با همسر، و دیدگاه درباره اشتغال همسر.» (ص 7)
سایر مقاله‌های این شماره عبارتند از:
“بررسی مشارکت جوانان در مساجد با تأکید بر خانواده”؛ “مناسبات اجتماعی شیعیان عصر حضور در تعامل با امامان معصوم (ع)”؛ “اهل حق (یارسان)؛ مطالعه مردم‌شناسانه گروهی از شیعیان غالی استان کرمانشاه”؛ “مفهوم‌شناسی «بیعت» در فرهنگ اسلامی و نقش آن در اثبات امامت”؛ “نقش و اهمیت مذهبی، فرهنگی و اجتماعی راه عتبات (قم- قصر شیرین) با تکیه‌بر رفت‌وآمد زائران شیعی در دوره قاجار”؛ “بررسی تأثیر سفرهای زیارتی بر سیاست منطقه‌ای و روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران با عراق نوین”؛ “پیامدهای سیاست شاه‌عباس در براندازی حکومت شیعی آل کیا در گیلان”؛ “بررسی نقش تشیع در ورود و گسترش اسلام به آسیای جنوب شرقی” و “تقیه از نگاه مفسران و فقیهان فریقین”
فصلنامه علمی-ترویجی مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت) نیز در آخرین شماره‌اش با مشخصات تاریخی «شماره 43، بهار 1395» منتشرشده است. این نشریه به کوشش دانشگاه مذاهب اسلامی منتشر می‌شود.
یکی از آثار این شماره، مقاله مهدی ایزدی و مرتضی قاسمی حامد است. نگارندگان در مقاله خود با عنوان “بررسی تطبیقی روایات مواجهه حضرت یوسف (ع) با پدر”، نوشته‌اند:
«در جوامع روایی و تفسیری، 10 روایت درباره مواجهه حضرت یوسف (ع) با پدر وجود دارد که در آنها از بی‌احترامی حضرت یوسف (ع) به پدر، سخن به میان آمده است. پنج روایت در منابع امامیه و پنج روایت در منابع اهل سنت نقل شده‌اند. روایات امامیه با اهل سنت تفاوت ماهوی دارند، هرچند یکی از روایات اهل سنت مشابه روایات شیعه است، اما همگی حکایت از این دارند که حضرت یوسف (ع) به پدرش احترام نکرد. در این نوشتار، اسناد و متون این روایات براساس معیارهای نقد حدیث، موردنقد و بررسی تفصیلی قرار می‌گیرند و به ریشه‌یابی آنها پرداخته می‌شود. از بررسی این روایات، پی می‌بریم که هیچ‌کدام قابل استناد نیستند؛ زیرا: 1. همگی دچار ضعف سند بوده و از اقسام روایات ضعیف به شمار می‌روند. 2. در متن این روایات اختلاف‌ها، تناقض‌ها و ابهام‌هایی وجود دارد. 3. در آنها مطالب شاذ و متضاد با قرآن بیان شده است. 4. روایتی متعارض در مقابل آنها وجود دارد که با متن قرآن سازگار است. به نظر می‌رسد ریشه این روایات به تلمود می‌رسد؛ زیرا در آنجا یوسف (ع) متهم شده که حالت ریاست و فرمانروایی به خود می‌گرفته است. بنابراین علت رواج این روایات، این تفکر موجود در تلمود بوده است که برخی از روایان، با قبول این تفکر، درصدد اتهام‌زنی به یوسف (ع) برآمده‌اند. البته در قرآن و تورات، از این اتهام خبری نیست. قدیمی‌ترین منابع این روایت: تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، جامع‌البیان طبری و تفسیر ابن ابی حاتم است که به نظر می‌رسد، از طریق آنها رواج پیدا کرده است.» (ص 80)
سایر مقاله‌های این شماره عبارتند از:
” نشانه‌شناختی جایگزینی واج و تأثیر آن در ایفای معنا در متون تفسیری (مطالعه موردی تفسیر التبیان)”؛ “نگاه عارفانه شیخ علاءالدوله سمنانی به جامعه”؛ “نمودارهای جهان‌نگارانه در اسلام”؛ “نمودی از هم‌گرایی مذاهب اسلامی در اعتماد محدثان اهل سنت به راوی شیعی عباد بن یعقوب” و” فضایل و مناقب حضرت علی (ع) در اشعار محیا”.
مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی، آخرین شمار دو فصلنامه علمی-پژوهشی انسان‌پژوهی دینی را با مشخصات تاریخی «سال سیزدهم، شماره 35، بهار و تابستان 1395» منتشر کرده است.
یکی از آثار منتشرشده در این شماره، مقاله مهدی فرمانیان و علیرضا میرزایی است. نگارندگان در مقاله خود با عنوان ” تمایزات اهل‌بیت (ع) به‌عنوان انسان برتر در نظر ابن حنبل و ابن تیمیه”، نوشته‌اند:
«ابن حنبل در کتب خود همانند المسند و فضائل الصحابه و مطالب منقول در کتب تاریخ و سیر، نگاه اجلالی و تثبیتی و احترام‌آمیز به اهل‌بیت (ع) دارد. هرچند وی از سلسله‌جنبانان اهل حدیث و سلفی گری است در شکستن فضای عثمانیه و مروانی ضد علی (ع) نقش ممتازی ایفا کرد. نقش و اهتمام او در تربیع و تثبیت خلفای راشدین در چهار نفر، که منتهی به علی (ع) می‌شود، بسیار برجسته است. دیدگاه‌های ابن تیمیه، خلف ابن حنبل نیز، باوجود اشتراکات فراوان، گاه متفاوت با ابن حنبل است و گاه نیز با وی اختلاف دارد و بعضاً نسبت به اکثریت علمای اهل سنت در موضوع منزلت اهل‌بیت (ع) متفرد می‌شود. موضع ابن تیمیه راجع به اهل‌بیت (ع) اجلالی و تثبیتی است اما در اثر عواملی گاه گرفتار جدل‌های بی‌حاصل و تفریط در حق اهل‌بیت (ع) شده است. شیعیان، ائمه اهل‌بیت (ع) را به‌عنوان انسان کامل قبول دارند که مظهر تجلی اسما و صفات الهی است. این نگاه در اهل سنت طرفدار ندارد و دو اندیشمند حنبلی مذکور باوجود اعتقاد به منزلت والای آن ذوات مقدسه آنها را از نمونه انسان‌های برتر جامعه بشری و اسلامی می‌شناسند. در این مقاله، دیدگاه این دو عالم حنبلی را درباره منزلت اهل‌بیت (ع) بررسی تطبیقی می‌کنیم.» (ص، 223)
سایر مقاله‌های این شماره عبارتند از:
“نقش اراده در شکل‌گیری معرفت از منظر صدرای شیرازی”؛ “نقش فطرت در معناداری زندگی از دیدگاه صدرای شیرازی”؛ “برهان معرفت نفس از فارابی تا صدرای شیرازی”؛ “انسان و ساحات وجودی او بر مدار آموزه‌های رشدشناخت قرآنی-اوصیایی (ع)”؛ “نقش حرکت جوهری در تحول وجودی انسان”؛ “رابطه حقوق بشر و انسان‌شناسی”؛ ” نقش نظریه اعتباریات در جایگاه‌شناسی علم انسان‌شناسی”؛ “رابطه طهارت انسانی با بطون قرآنی از نگاه سید جلال‌الدین آشتیانی” و ” مقاصد انسانی شریعت در فقه امامیه”.
