تلاقی دین و خبرنگاری؛ مصاحبه‌ای با خانم دایان مور، مدیر پروژۀ «سواد دینی»
خانم دایان مور، استاد مطالعات دینی در «مرکز مطالعات ادیان جهان» در دانشکدۀ الهیات هاروارد عمومیت‌بخشی‌ها و ساده‌انگاری‌هایی را که عموماً در رسانه‌ها راجع به دین اسلام صورت می‌گیرد بسیار دردآور می‌داند. این قسم از رویکردها به دین اسلام، این دین را مروّج خشونت ترسیم می‌کند و همۀ مسلمانان را به‌یکسان سیاه‌نمایی می‌کند.
مور درصدد است با خبرنگاریِ مبتنی بر کم‌سوادی دینیِ مقابله کند و درک میان ادیان را ارتقاء بخشد تا بدین ترتیب جلوی تعصّب و جانب‌داری را بگیرد.
در راستای همین منظور، نشریۀ گزتِ دانشگاه هاروارد مصاحبه‌ای با خانم مور ترتیب داده است تا خبرنگاران با افزایش سواد دینی خود پوشش واقع‌بینانه‌تری از دین اسلام ارائه دهند.
گزت: بدنمایی‌های بسیاری از ادیان، خصوصاً از دین اسلام صورت می‌گیرد. نقش خبرنگاران در بدنمایی دین اسلام چیست؟
مور: به نظر من تقصیر رسانه‌ها نیست که درک یک‌جانبه‌ای از دین اسلام یا ادیان دیگر وجود دارد. رسانه‌ها (غالباً سهواً) فرضیات مشکل‌آفرین و بعضاً غلطی دربارۀ ادیان تکثیر می‌کنند که در فرهنگ ما ریشه می‌دوانند. خبرنگاران از نقش چالش‌برانگیزی برخوردار هستند. آنها مجبورند اخباری را گزارش کنند که معمولاً مربوط به کشمکش و خشونت هستند. لذا وقتی نمایندگان ادیان درگیر تعارضات خشونت‌آمیز هستند، اگر خبرنگاران به بیان ریزه‌کاری‌ها و مسائل دیگرِ آن ادیان بپردازند، درک و باورش برای مردم دشوار خواهد بود. اما به هر حال، این خبرنگاران هستند که می‌توانند به ما کمک کنند ادیان را به نحو جامع‌تری بشناسیم.
گزت: اسلام در مقایسه با مسیحیت دین خشن‌تری تصوّر می‌شود. دلیل این امر چیست؟ چرا مردم فراموش می‌کنند که مسیحیت نیز در تاریخ خود خشونت داشته است؟
مور: مسیحیت نیز تاریخ طویلی از خشونت‌هایی باورنکردنی داشته است. جنگ‌های صلیبی و تفتیش عقاید دو نمونه از این خشونت‌ها هستند.
گروه‌هایی که هم‌اینک به حاشیه رانده شده‌اند، در زمان‌ها و جاهای دیگر از جایگاهی محوری برخوردار بوده‌اند. متأسفانه طرز تفکّر ما دربارۀ ادیان است که باعث می‌شود ادّعاهایی را که مبنی بر خشونت‌آمیز یا صلح‌آمیز بودن ادیان می‌شود باور کنیم. این فرض که اسلام یک دین خشن است، درست پیش از واقعۀ یازده سپتامبر آغاز شد. البته اسلام و مسیحیت در طول تاریخ همواره با هم در تضاد و تعارض بوده‌اند.
بودیسم نیز همانند دین اسلام، هم دارای وجوه صلح‌آمیز است، هم وجوه خشونت‌بار. شاید خیلی‌ها از ملّی‌گرایان بودیستی که در میانمار مسلمانان روهینگیا را به خاک و خون کشیده‌اند خبر نداشته باشند. هیچ‌یک از ادیان به‌خودی‌خود خشن یا صلح‌آمیز نیستند، بلکه این بروز و ظهور عملکرد متدیّنین است که در طول تاریخ به اشکال مختلف خود را نشان داده است.
گزت: رایج‌ترین خطاهای خبرنگاران در پوشش مسائل دینی چیست؟
مور: نمی‌توان ادّعا کرد که تمام کشورهای اسلامی ذاتاً خشن هستند. کشورهای مسلمان تفاوت‌های بسیاری با هم دارند. عربستان سعودی یکی از نمونه‌های چالش‌برانگیز یک کشور اسلامی است، اما تنها نمود دین اسلام نیست. در داخل هر دین گوناگونی‌هایی وجود دارد و کلّی‌گویی کردن دربارۀ یک دین مشکل‌آفرین خواهد بود.
ما شاهد آنیم که بازنمایی غلط ادیان (که من نامش را بی‌سوادیِ دینی می‌گذارم)، دارد فرهنگ آمریکا را تحت‌الشّعاع قرار می‌دهد. لازم است ما اندیشمندان به جای سرزنش کردن افراد به خاطر این که درک جامعی از دین ندارند، دست به کار شویم و فرصت‌هایی برای تبادل اطلاعات و ایجاد مشارکت فراهم آوریم.
گزت: توصیه‌های شما برای افزایش سواد دینی خبرنگاران چیست؟
مور: چهار نکتۀ اساسی وجود دارد که غالباً مردم نسبت به آنها بی‌توجّه‌اند: نخست این که ما اغلب یک بازنمایی غلط از یک سنّت دینی را تمامیت آن دین فرض می‌کنیم. این اتّفاق معمولاً در حوزۀ خبرنگاری رخ می‌دهد. این اشتباه است که برای آشنایی و دریافت اطلاعات دربارۀ یک دین صرفاً به شخصی مثل امام جماعت یا کشیش یک فرقۀ خاص مراجعه کنیم. چنین اطلاعات ناقص یا اشتباهی موجب شناخت غلط ما از آن دین می‌شود. لذا خبرنگاران نیز نباید اطلاعاتی را که از یک منبع دریافت می‌کنند، به تمامیت دین تعمیم دهند.
نکتۀ دوم این است که ادیان در داخل خود تنوّع دارند. دین ماهیتی تکامل‌پذیر و زنده است و حتّی در یک جماعت مذهبی نیز دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد.
سوم این که ادیان در طول زمان تغییر و تکامل پیدا می‌کنند. ممکن است اطلاعاتی که ما یک زمان راجع به دینی کسب کرده باشیم، اکنون دستخوش تغییر شده و دیگر موثّق نباشند.
و نکتۀ آخر این که دین در تمامی ابعاد زندگی بشر نمود دارد و تنها جولانگاه امور اعتقادی و عبادیِ محض نیست. دین در حوزۀ امور سیاسی، اعتقادی و تمام شئون زندگی انسان ورود می‌کند و این ابعاد از هم جدایی‌ناپذیرند. خبرنگاران باید به تمام این چهار نکته توجّه داشته باشند.
