موافقان و مخالفان ازدواج دختران زیر ۱۳ سال
روزنامه «شرق» آورده است: «من از نظر فتوا این اجازه را نداده و نمی‌دهم. ممکن است در گذشته چنین چیزی جایز بوده؛ اما اکنون به خاطر مفاسدی که دارد، تا زمانی که دختر به بلوغ عقلی نرسد و قدرت تصمیم‌گیری نداشته باشد، اجازه ازدواج ندارد و حکم باطل‌بودن چنین ازدواجی را می‌دهم». این جوابی است که آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی در پاسخ به استفتای فاطمه ذوالقدر، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، درباره ازدواج کودکان داده است.
ذوالقدر همان‌طور که در همایش ازدواج کودکان گفته بود، پیگیر تغییر ماده قانونی ازدواج کودکان است. مطابق نص صریح ماده ۱۰۴۱، قانون مدنی، نکاح دختر قبل از رسیدن به ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط رعایت مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.
مطابق پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک، انسان تا زیر ۱۸ سال کودک محسوب می‌شود؛ این مسأله با توجه به تغییرات آب‌وهوایی و اقلیمی نیز تغییر نمی‌کند. آنچه مسلم است آب و هوا هرچند در رشد جسمی کودکان تأثیرگذار است، اما نمی‌تواند ملاک تأثیرگذاری بر بلوغ عقلی نیز محسوب شود؛ مسأله‌ای که ازدواج کودکان را تا زیر ۱۳ سال غیرقانونی اعلام کرده، در ادامه با آوردن شرط اذن ولی برای ازدواج همه‌چیز را بر هم می‌زند.
فاطمه ذوالقدر در حاشیه دیدار اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس از آیت‌الله مکارم شیرازی، درباره ازدواج دختران در سنین پایین سؤال کرد و گفت: «درحال‌حاضر طبق قانون ازدواج دختران از ۱۳ سال به بالا امکان‌پذیر است. تبصره‌ای در قانون وجود دارد که با اذن ولی، امکان ازدواج دختران زیر ۱۳ سال هم وجود دارد؛ این در حالی است که ما ۴۲ هزار ازدواج زیر ۱۳ سال داریم و این مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند و آیت‌الله مکارم شیرازی در پاسخ به این استفتا با اشاره به مفاسدی که در دنیای کنونی این ازدواج دارد، شرط ازدواج دختران را بلوغ عقلی و قدرت تصمیم‌گیری آنها دانسته است».
از طرفی نیز طیبه سیاوشی، نایب رئیس فراکسیون زنان و خانواده مجلس، گفت: طرحی در رابطه با اصلاح حداقل سن ازدواج دختران در حال تدوین است.
وی درخصوص اصلاح قانون ازدواج دختران گفت: براساس این قانون ازدواج دختران زیر ۱۳ سال با اجازه دادگاه و به اذن ولی مجاز است، از همین رو هفته گذشته در دیداری که با مراجع تقلید داشتیم، این مسأله مطرح شد که مصالح و مقتضیات زمان و مکان مدنظر قرار گرفته شود و از آنجا که فقهای شیعه، فقهای نواندیشی هستند، خوشبختانه دیدیم که آیت‌الله مکارم شیرازی فرمودند این مسأله مربوط به گذشته بوده است و درحال‌حاضر باید بلوغ عقلی، جسمی و جنسی دختر برای ازدواج احراز شود. به گفته سیاوشی، در فراکسیون زنان این بحث مطرح است که سن ازدواج زنان به صورت یک طرح مطرح شود و اکنون این طرح با همکاری حقوق‌دانان، مراکز پژوهشی و مرکز پژوهش‌های مجلس در دست بررسی است.
نعمت احمدی، وکیل دادگستری، در گفت‌وگو با «شرق»، با اشاره به استفتای آیت‌الله مکارم شیرازی می‌گوید: «این فتوا قدم بزرگی محسوب می‌شود، اما آیت‌الله مکارم شیرازی در فتوای خود واژه بطلان آورده است، ما در شرع باطل نداریم. ما در شرع حلال و حرام داریم و باطل در عقود وجود دارد. آیت‌الله مکارم شیرازی اگر دستور شرعی صادر کنند و ما سن بلوغ را از مسأله ازدواج کنار بگذاریم و برایش یک زمان در نظر بگیریم، یک پیشرفت محسوب می‌شود».
وی افزود: «در این فتوا، یک اختلاف که بین جامعه حقوقی و فعالان حوزه خانواده با قانون فعلی داشتیم، حل شده است. ایشان بلوغ فکری را پذیرفته‌اند و این بسیار مهم محسوب می‌شود. در قانون فعلی بلوغ جسمی با قید ۹ سال پذیرفته شده و از نظر حقوقی ناپسند است. اما اینکه یک مرجع تقلید بلوغ فکری را جانشین بلوغ جسمی کند، باید استفاده کرد تا این فتوا راهگشا باشد و به قانونی برسیم که برای بلوغ فکری یک زمان‌بندی مشخص در نظر بگیرد».
اما همه نظرها نسبت به ازدواج کودکان این‌گونه نیست. زهرا سجادی، دبیر مجمع زنان فرهیخته انقلاب اسلامی، با اشاره به تلاش برخی نمایندگان برای اصلاح ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی گفت اینکه آیا واقعا دختر و پسر زیر ۱۳ سال نمی‌تواند ازدواج کند، به شرایط محیطی و اقلیمی بستگی دارد؛ یعنی شما در محیط‌های گرمسیر مانند خوزستان و بندرعباس شاهد هستید که دختران و پسران بلوغ زودرس دارند و شرایطی وجود دارد که توانمندی‌های بیشتری را حتی از نظر اقتصادی دارا هستند و این افراد خیلی زودتر می‌توانند زندگی را اداره کنند. مسأله‌ای که وجود دارد، در نظر گرفته نمی‌شود که بسیاری از این ازدواج‌ها به‌دلیل فقر مطلق خانواده‌ها صورت می‌گیرند. دخترانی که در ازای مبلغی ناچیز به ازدواج مردانی مسن درمی‌آیند و خیلی زود هم بیوه می‌شوند. بسیاری از این دختران و پسران در مناطق اقلیمی گرمسیری زندگی می‌کنند.
سهیلا جلودارزاده، نایب رئیس کمیسیون اجتماعی و عضو فراکسیون زنان مجلس شورای اسلامی، در گفت‌وگو با «شرق» درباره ازدواج کودکان و تغییر قانون می‌گوید: «قانون ممنوعیت ازدواج کودکان، در مجلس ششم تهیه شد و با توجه به اینکه ممنوعیت مربوط به کودکان زیر ۱۳ سال بود، ما کف ماجرا را زیر ۱۳ سال گرفتیم و حتی در ۱۳ سال نیز باید بلوغ جنسی و روانی آنها نیز احراز شود. ولی شما می‌دانید در برخی نقاط کشور، کسانی هستند که پدر و مادرشان عقدنامه ندارند و در نتیجه خودشان شناسنامه ندارند؛ در نتیجه، نمی‌توانند برای ازدواجشان به دادگاه و ثبت مراجعه کنند، در برخی نقاط سیستان‌وبلوچستان این مسأله زیاد وجود دارد و این ازدواج جایی ثبت نمی‌شود که قانون نظارت کند. در همین حاشیه شهرها نیز اخباری به دست می‌رسد که کودکان در ۱۲-۱۳ سالگی مجبور هستند به زور ازدواج کنند».
وی افزود: «با فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی، ما نیز برای اینکه بتوانیم یک برنامه موفق را برای پیشگیری از ازدواج کودکان داشته باشیم، نیازمند آموزش هستیم. چون نقاط دور از دسترسی وجود دارد، غیر از مدارس، صداوسیما نیز نقش بسیار مؤثری خواهد داشت. چراکه آسیب‌های اجتماعی ناشی از این نوع ازدواج‌ها برای جامعه تحمل‌پذیر نخواهد بود. در نتیجه در ابتدا باید مرحله آموزش را مد نظر قرار دهیم و بعد هم مسأله منع قانونی و گذاشتن جریمه و مجازات را در نظر گرفت. ولی در درجه اول، باید کار فرهنگی را در نظر بگیرد. یادمان باشد صرف قانون کمکی نمی‌کند، کسی که به خاطر فقر دخترش را در ۱۰ سالگی شوهر می‌دهد، توان پرداخت جریمه را نیز نخواهد داشت».
در همین حال، زهرا سجادی، در پاسخ به سؤال روزنامه‌نگار «شرق»، درباره صحبت‌های خود درباره ازدواج کودکان که در رسانه‌ها منعکس شده، می‌گوید: «ما یک وقت بحث شرع را مطرح می‌کنیم و یک وقت بحث قانون را، هرچند که قانون ما شرعی است؛ اما به‌هرحال قانون می‌گوید پسران زیر ۱۵ سال و دختران زیر ۱۳ سال اجازه ادواج ندارند و اگر کسی می‌خواهد ازدواج محضری کند، نباید در این سن باشد؛ اما شرایط اقلیمی و فرهنگ خانواده‌ها با هم متفاوت است و شما نمی‌توانید یک حکم را برای همه خانواده‌ها بدهید؛ چون در برخی خانواده‌ها به‌قدری زیبا تربیت می‌شوند و از نظر آب‌وهوایی هم اقلیم به‌گونه‌ای است که دختر ۱۳ ساله می‌تواند به خوبی از عهده یک زندگی بر بیاید؛ اما در خانواده دیگری ممکن است خانمی در ۳۰ سالگی هم عقل زندگی و ظرفیت مدیریت را نداشته باشد. افراد بسیار متفاوت هستند و نمی‌شود یک حکم کلی برای دختران ۱۳ سال و زیر ۱۳ سال داد. بنابراین این مسأله به فرهنگ خانواده و نوع تربیت خانواده برمی‌گردد».
وی تصریح کرد: «از آن طرف بحث بلوغ جسمی را هم داریم. در یک منطقه سردسیری یک دختر ۱۳ ساله کوچک است و نمی‌تواند خودش را هم اداره بکند، پس این خیلی با مناطق گرمسیر فرق می‌کند. از نظر عقلی و فکری هم باید نوع تربیت و محیط فرهنگی که کودک در آن رشد کرده است، در نظر گرفت. در برخی خانواده‌ها روی تربیت کودک سرمایه‌گذاری نمی‌شود و طبیعتا او نمی‌تواند از عهده زندگی بر بیاید».
سجادی در پاسخ به این سؤال که خواسته کودک چه نقشی در این ازدواج‌ها دارد، افزود: «خواست خود بچه هم مهم است و اگر آمادگی ازدواج باشد و طرف مقابل او هم آمادگی داشته باشد و هر دو تمایل داشته باشند، من فکر نمی‌کنم مشکلی برای ازدواج او وجود داشته باشد. مثلا اگر دختری یک روز به ۱۳ سالگی‌اش مانده باشد، نمی‌تواند ازدواج کند؛ اما فردای آن روز می‌تواند، این خیلی منطقی نیست».
وی در پاسخ به این سؤال که “آیا حاضر است دختر ۱۳ ساله‌اش ازدواج کند؟” افزود: «من دختر ندارم؛ اما اگر داشتم و توانمند بود، مشکلی نبود. مسأله این است که باید طرفین را از نظر عقلی، جسمی و روحی سنجید. الگوی ما حضرت زهرا هستند. در همین زمان ما هم، همسر آیت‌الله ری‌شهری که دختر آیت‌الله مشکینی بودند، در سن ۱۰-۱۱ سالگی ازدواج کردند». زهرا سجادی در پایان گفت که خود او در ۱۸ سالگی ازدواج کرده.
مطابق ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، مصوب سال ۱۳۱۳، سن ازدواج برای دختران ۱۵ سال و برای پسران ۱۸ سال است و البته همین هم رعایت نمی‌شود. از طرفی بررسی مجدد قانون در سال‌های ۴۶ و ۵۳ با توجه به زیان‌های ذهنی، روانی و جنسی ازدواج کودکان، باعث شد قانون حمایت از خانواده اصلاح شود و سن ازدواج در دختران ۱۸ سال و در پسران ۲۰ سال تعیین شد. این قانون در سال ۷۹ اصلاحیه خورد و سن ازدواج دختر به ۱۳ و پسر به ۱۵ سال کاهش پیدا کرد؛ مسأله‌ای که در بسیاری از مناطق اجرا نمی‌شود و بسیاری از این ازدواج‌ها در شرایط خاص ثبت می‌شود و شناسنامه‌ای وجود ندارد که مراجع قانونی از ازدواج دختر هشت ساله باخبر شوند. دختری در ازای مبلغی ناچیز به مردی که هم‌سن‌وسال پدر اوست داده می‌شود، این در حالی است که حتی اگر پایه‌های مذهبی را نیز در نظر بگیریم، خانواده‌های مذهبی بسیاری هستند که با وجود نداشتن مشکل مالی، اجازه ازدواج دختران خود را در کودکی نمی‌دهند. شرع تنها بخش کوچکی از قصه ازدواج کودکان است؛ فقر، آنها را زودتر راهی خانه بخت می‌کند.
