اسلام‌زدایی از اشعار مولوی

خود مولانا مثنوی را "اصول اصول اصول الدّین" و تفسیری از قرآن ("کشّاف‌ القرآن") توصیف کرده است، اما در ترجمه‌های آمریکایی پرفروشِ آثار مولانا اثری از دین دیده نمی‌شود. به گفتۀ جاوید مجدّدی، پژوهشگر حوزۀ تصوّف در دانشگاه «راتگرز»، "بهایی که مردم برای ترجمه‌های آثار رومی می‌پردازند، بریدن او از دین و فرهنگی است که به آن تعلّق دارد."

شالوده‌ای که اندیشه‌های مولانا را شکل داده آموزه‌های اسلامی است، اما متأسفانه در ترجمه‌ها این آموزه‌ها از قلم افتاده است. به گفتۀ مجدّدی، قران مسیحیان و یهودیان را اهل کتاب می‌خواند و این نقطۀ آغاز حرکت به سمت جهان‌شمولی است. جهان‌شمولی‌ موجود در آثار رومی که خیلی‌ها آن را ارج می‌نهند، از اعتقادات اسلامی او نشأت گرفته است.

امید صافی استاد مطالعات خاورمیانه و اسلام در دانشگاه «دوک» می‌گوید جداسازی اشعار عرفانی از خاستگاه اسلامیِ آنها در غرب، در عصر ویکتوریایی آغاز شد. مترجمان و الهیدانانِ آن زمان نمی‌توانستند تفکّرات خود دربارۀ دینِ بدوی اسلام را با آثار شاعرانی مثل مولانا و حافظ تطبیق دهند. آنها می‌گفتند علّت عارف شدن این افراد دین اسلام نبوده، بلکه مغایرت‌شان با اسلام بوده است. در آن زمان بود که در آمریکا قانونی برای کاهش تعداد مسلمانانی که اجازۀ ورود به کشور را داشتند به اجرا درآمد. دیوان عالی آمریکا می‌گفت مسلمانان با تمام ادیان دیگر، به‌ویژه مسیحیان خصومت دارند. بدین ترتیب بود که جهان غرب، مولانا و اسلام را از هم جدا کرد.

(امید صافی)

در میان ترجمه‌هایی که از آثار مولانا صورت‌گرفته، ترجمۀ کلمن بارکس از همه معروف‌تر است و بیش از ترجمه‌های دیگر در جهانی شدنِ اشعار این شاعر صوفی نقش داشته است. کلمن بارکس می‌گوید معنای اشعار مولانا در قالب زبان نمی‌گنجد. لذا وی برای این که بتواند به آن حقیقتِ بیان‌ناشدنی نزدیک شود، اشعار را آزادانه ترجمه کرده است. یکی از کارهایی که انجام داده آن بوده که اشاراتی که به اسلام شده را به حداقل رسانده و در بسیاری از جاها بافتار مذهبی را از بین برده است. حتّی در بعضی از ترجمه‌‌ها و اقتباس‌های دیگری که از آثار مولانا انجام شده (مثل ترجمۀ انتشارات نیو ایج)، اختلاف با متن اصلی از این هم بیشتر است و می‌توان گفت این ترجمه‌ها اصلاً شباهت چندانی به اشعار مولانا ندارند.

(جاوید مجددی)

جداسازی بعد معنوی از بافتِ مذهبی‌اش پیامدهای عمیقی به دنبال دارد. امروز خیلی‌ها اسلام را یک غدۀ سرطانی در جهان می‌دانند. اما متأسفانه در ترجمۀ معروفی مثل ترجمۀ بارکس، متن انگلیسی بسیار مخدوش و مغایر با متنِ اصلی است و در بعضی جاها این‌طور القا می‌شود که دین اسلام از زمان مولانا مروّج افراطی‌گری بوده است!

سنان انطون، نویسنده و مترجمِ عراقی-آمریکایی می‌گوید یک مترجمِ خوب باید آثاری مثل آثار مولانا را به نحوی ترجمه کند تا خوانندگان بدانند که یک استاد شریعت نیز می‌تواند خالق یک مجموعه‌ از محبوب‌ترین اشعار عاشقانۀ جهان باشد.

خوشبختانه چند سال است که آقای مجدّدی ترجمۀ دقیق و وفادارانه‌ای از آثار مولانا را آغاز کرده است. در این ترجمه تلاش شده تا ارجاعات قرانی و اسلامی به‌درستی به زبان انگلیسی برگردانده شود. تاکنون سه جلد از شش جلدِ ترجمۀ مجدّدی از مثنوی به انتشار رسیده و جلد چهارم نیز بهار امسال منتشر خواهد شد.