“جهان اسلام” دقیقاً به چه معناست؟

وقتی باراک اوباما در سال 2009 به قاهره سفر کرد تا برای مسلمانان سراسر جهان سخنرانی کند، پای خود را درست جای پای سیاستمداران بی‌شمار دیگری گذاشت که گمان می‌کنند مسلمانان جهان همگی یک‌دست و یک‌شکل هستند. اما همان‌طور که جمیل آیدین در این کتاب بحث‌برانگیز تاریخی مطرح می‌کند، اشتباه است تصوّر کنیم تمام یک و نیم میلیارد مسلمانی که در جهان زندگی می‌کنند، از یک هویت دینی-سیاسیِ واحد برخوردارند. اما این تصوّر غلط از کجا نشأت گرفت و چرا تا این حد شایع و فراگیر شد؟ پاسخ این سؤالات در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. تلاش شده تا خاستگاه‌های عقلایی این تصوّر غلط بررسی شود و علّت استمرار این فریب‌خوردگی که مسلمانان و غیرمسلمانان هر دو در دام آن افتاده‌اند روشن شود.

ایدۀ «جهان اسلام» که نقطۀ مقابل تمدّن غرب مسیحی محسوب می‌شد، در اواخر قرن نوزدهم شکل گرفت؛ یعنی همان زمانی که امپراطوری‌های اروپایی بر اکثر مسلمانان جهان حکمرانی می‌کردند. نظریه‌های خودبرترپنداری سفیدپوستان از همان ابتدا ایدۀ «جهان اسلام» را دستخوش تحریف ساختند، اما در عین حال خود مسلمانان نیز در شکل‌گیری این تصوّر غلط بی‌تأثیر نبودند. آیدین از این حقیقت پرده برمی‌دارد که روشنفکران مسلمان به منظور ردّ دعویِ حقارت نژادی و فرهنگیِ مسلمانان، یک جامعۀ پان‌اسلامیِ آرمانی را تجسّم کردند و به آن ماهیت بخشیدند.

ایدۀ «جهان اسلام» ابتدا نقشی کلیدی در سیاست‌های خلافت عثمانی ایفا کرد و پس از آن توانست از استعمارزدایی و جنگ سرد جان سالم به در ببرد و در قرن دوازدهم دوباره جان تازه‌ای به خود بگیرد. این ایده که در حدّ فاصل ایدئولوژی‌های اسلام‌هراسی و پان‌اسلامی واقع شده، همچنان اذهان مردم جهان را به‌شدّت در چنگ خود گرفته است، به‌نحوی که اگر بخواهیم گفتگویی ثمربخش‌تر دربارۀ امور سیاسی در جوامع امروز اسلامی آغاز کنیم، ابتدا لازم است جهانیان را از چنگ این تصوّر غلط رها سازیم.