شاهچراغ، احمد بن موسی بن جعفر یا شخصی دیگر؟
امیر هادی‌زاده
بنابر مشهور قبر و زیارتگاهی که در شیراز قرار دارد متعلق به «احمد بن موسی بن جعفر» فرزند بلاواسطه امام کاظم، و برادر امام رضا و حضرت معصومه (سلام الله علیهما) است. اما آیا این شهرت، سابقه تاریخی طولانی دارد یا خیر؟
شیراز یکی از شهرهایی است که امامزادگان فراوانی در آن دفن شده و به همین خاطر به سومین حرم اهل بیت شهرت یافته[1]که از میان تمام امامزادگان موجود قبر «احمد بن موسی» مشهور به «شاهچراغ» از همه شهرت فراوان‌تری دارد.
بنابر مشهور این قبر متعلق به «احمد بن موسی بن جعفر» فرزند بلاواسطه امام کاظم، و برادر امام رضا و حضرت معصومه (سلام الله علیهما) تعلق دارد. اما آیا این شهرت، سابقه تاریخی طولانی دارد یا خیر؟
در این که امام کاظم (علیه السلام) فرزندی به نام «احمد» داشته هیچ شکی نیست. و «الإرشاد» شیخ مفید را می‌توان جزو قدیمی‌ترین منابعی دانست که به احوالات ایشان اشاره‌ای کرده [2]و حتی برخی نویسندگان فِرَق و مذاهب، فرقه «احمدیه» را به ایشان نسبت داده‌اند.[3]
اما از آنجا که از وفات احمد بن موسی تا پیدا شدن قبر منسوب به ایشان در شیراز حد اقل چهارصد سال فاصله است انتساب قبر موجود به ایشان محل شک و تردید می‌باشد و نیازمند تحقیق است. زیرا علاوه بر شیراز، شهرهای دیگری همچون اسفراین، تفرش، بلخ، کاظمین و یمن نیز به عنوان مدفن «احمد بن موسی بن جعفر» می‌باشد، که شهرت قبر
موجود در روستای کوران، واقع در 45 کیلومتری اسفراین از همه مشهورتر می‌باشد.[4]
ماجرا از آنجا شروع شد که در زمان اتابک بن ابوبکر زنگی (نیمه قرن هفتم) زنگی قبری پیداشد و همگان مشاهده کردند جنازه موجود تازه است و بر دستش انگشتری دارد که نقش آن «العزه لله احمد بن موسی» است و به همین خاطر گمان کردند صاحب قبر «احمد بن موسی بن جعفر» می‌باشد پس از آن بقعه و بارگاهی که بر آن ساختند چنین شهرت یافت و از همین رو علمایی که قبر «احمد بن موسی بن جعفر» را در شیراز می‌دانند، (همچون جنید شیرازی، سید نعمت الله جزایری مستوفی و….) به همین شهرت اکتفا کرده، هیچ گاه پاسخ ندادند که آیا سفر احمد بن موسی بن جعفر به شیراز اثبات شده و کسی پس از وفاتشان (اوایل قرن سوم)، شیراز را به عنوان مدفن ایشان معرفی کرده یا نه؟
اما در این میان بزرگانی هستند که در دل تاریخ به کند و کاو مشغول شده، به شهرت اکتفا نکردند. مرحوم سید محسن امین عاملی از کتاب «لب الأنساب» نوشته «محمد بن هارون موسوی نیشابوری»(متوفی 549) ماجرای کشته شدن «احمد بن موسی» را نقل می‌کند. نیشابوری می‌گوید: برخی قبر احمد بن موسی را در شیراز می‌دانند که این از اشتباهات عوام است.[5] از همین رو علامه امین عاملی پس از این نقل قول می‌فرماید: هیچ گاه دلیل قانع کننده‌ای برای سفر احمد بن موسی به شیراز نیافتم[6]
این که یک عالم نسب شناسی همچون نیشابوری انتساب قبر مشهور در شیراز را به «احمد بن موسی» رد می‌کند، قطعاً دلیل تاریخی و مستندی داشته و می‌توان گفت به خاطر این است که عالِم نسب شناس مشهوری همچون ابونصر بخاری (متوفی 341) در کتاب «سر السلسله العلویه» می‌نویسد: احمد بن موسی مبرقع (نوه امام جواد) به شیراز آمد و در آنجا ازدنیا رفت و در همان جا نیز دفن شد.[7]
ماجرای مهاجرت احمد بن موسی مبرقع در کتاب معالم انساب الطالبیین نیز آمده است[8] که این نقل قول خاطر ما را جمع می‌کند که مدفون در شیراز نوه امام جواد است نه فرزند امام کاظم (علیهما السلام). زیرا این کتاب از قدمت زیادی برخوردار است و می‌تواند مرجعی برای معرفی این شخصیت باشد.
شهید آیت الله قاضی طباطبایی نیز درباره لقب شاهچراغ و مدفن ایشان می‌نویسد:
در شیراز قبه مجلل بسیارعالی بر سر قبر (احمد بن موسی) ساختمان شده و دارای صحن و ضریح مهم و مسجد و غیره است و میان مردم مشهور به قبر حضرت احمد بن امام موسی کاظم (ع) است و در میان عجم‌های فارسی‌زبان مشهور به شاهچراغ شده است که از سال یک‌هزارم بعد از هجرت این شهرت و لقب پیدا گردیده و ظاهراً از ترهات صوفیه است. قبری که در شیراز به نام (شاهچراغ) شهرت یافته در عصر اتابک ابوبکر بن سعد بن زنکی متوفی به سال ۶۵۹ ه. ق … پیدا شده و قبل از آن ظاهراً اثری از آن قبر نبوده و پس از پیدا شدن قبرش جسدش را دیدند که پوسیده نشده و تغییر نیافته و در انگشتش خاتمی بوده که نقش آن این است که (العزه للّه احمد بن موسی) و از آن خیال کرده‌اند که فرزند امام کاظم (ع) است. و مورخ نسابه محقق علی بن زید بیهقی معروف به ابن فندق متوفی به سال ۵۶۵ ه. ق که با خاندان اتابک ابوبکر معاصر بوده و از معاصرین بلکه از شاگردان امام مفسر طبرسی (ره) صاحب مجمع‌البیان است در کتاب لباب الانساب-مخطوط-انکار کرده که احمد بن امام موسی (ع) در شیراز مدفون شده باشد و گوید: «و بعض النسابین یرون قبره و مزاره بشیراز و هذا مشهور من اغلاط العامه»[9]…. ابن فندق شدیداً انکار کرده که احمد بن امام موسی (ع) در آنجا مدفون باشد و مدعی شده که احمد بن امام موسی (ع) در (اسفراین) از نواحی خراسان مدفون است و لکن ادعای او نیز محقق و ثابت نیست که موجب قطع باشد زیرا دربارهٔ مدفون شدن او قصه‌ای نقل می‌کند که به افسانه و خرافات نزدیک است …. نگارنده گوید: احتمال قوی می‌دهم که احمد بن موسی مدفون در شیراز مشهور به شاهچراغ عبارت از احمد بن موسی مبرقع بن امام محمد تقی الجواد (ع) است زیرا شیخ نسابهٔ معتمد ابونصر بخاری در کتاب سر السلسله العلویه گوید: (و احمد بن موسی بن محمد التقی بن علی الرضا (ع) مدفون بشیراز مات بها بعد نقله من قم الیها). چنان‌چه عین همین عبارت در نسخهٔ مخطوطه از آن کتاب نامبرده موجود است.[10]
تحقیق روشنگر وبسیار جالبیست ازحضرت مستطاب شیخ هادی زاده استدعا میشود درباره صحت انساب امام زاده های گوشه وکنار دیگر که تعدادشان وبودجه های شان الی ماشااله ست..کمرهمت ببندند وتحقیق بنمایند باسپاس فراوان!