«پیاده‌روی»: فرم نوظهور مناسک شیعی در ایران

به‌طور سنتی، روند فربهی مناسک و تقویم شیعی، نوعا‌ً در مسیر ابداع و ظهور آیین‌ها و مناسبت‌های سوگوارانه بوده است. آیین‌هایی با محوریت تحمیلِ رنج و بدن‌آزاری خودخواسته‌ی دین‌داران و زمان‌هایی برای ابراز غم و اندوه. به‌همین جهت، اغلب مناسک شیعی فرم عزاداری داشته و دارند: اجتماع شیعیان و ذکر فرازهایی از تاریخ مصیبت‌بار شیعه و بزرگانش، به‌صورت نثر (روضه‌خوانی) و نظم (نوحه‌خوانی).  

اما ظهور آیین «پیاده‌روی اربعین» و ترویج رسانه‌ای آن در سال‌های اخیر، تثبیت فرم تازه‌ی «پیاده‌روی» به‌عنوان یکی از فرم‌های آیینی تشیع (خصوصاً‌ در ارتباط با مقوله‌ی «زیارت») را به دنبال داشته و سبب شده است پیاده‌روی‌هایی با الگوبرداری از اربعین طراحی و اجرا شوند. پیاده‌روی میدان امام‌حسین(ع) تا حرم عبدالعظیم حسنی در تهران در روز اربعین و پیاده‌روی زایران امام‌رضا(ع) از شهرهای مجاور مشهد در ایام شهادت آن حضرت دو نمونه‌ی مشهور از آیین‌های مشابه و جدیدی است که با فرم پیاده‌روی طراحی شده‌اند. (البته در سال‌های قبل‌تر به‌صورت پراکنده پیاده‌روی‌هایی با شعار «حرم تا حرم»، مثلاً بین حرم حضرت معصومه تا مرقد آیت‌الله خمینی) انجام می‌شد؛ اما صورت آیینی نیافت.)  

«پیاده‌روی عید غدیر» آن‌هم با صفت «کاروان شادی» جدیدترین نمونه‌ی این آیین‌سازی‌هاست. با این تفاوت که این‌بار برای یک مناسبت تاریخیِ فرح‌انگیز برای شیعیان قرار است پیاده‌روی صورت گیرد. پیاده‌روی / تظاهرات / کارناوال در مناسبت‌های جشن سیاسی مانند 22 بهمن مسبوق سابقه است؛ اما این نخستین‌بار است که برای یک مناسبت مذهبی با محوریت جشن، پیاده‌روی صورت می‌گیرد.

بعید نیست در آینده برای مناسبت‌های دیگر یا زیارت کان‌های مقدس دیگر نیز فرم پیاده‌روی مورداستفاده قرار گیرد و آیین‌های تازه‌ای ظهور کنند. آیین‌هایی که به‌مدد تبلیغات رسانه‌ای و حمایت‌ نهادها و نیروهای سیاسی و مذهبی ممکن است استمرار یابند یا بعد از چند سال دچار افول شوند.

در این باره چند نکته محل تأمل است:
یکی این‌که استفاده از فرم جدیدی مانند پیاد‌ه‌روی می‌تواند نتیجه‌ی احساس اشباع فرم‌های قبلی باشد. و اگر این فرض درست باشد، در آینده باید منتظر ظهور فرم‌های جدید دیگر هم باشیم.

نکته‌ی دوم و مهم‌تر، دخالت و عاملیت مستقیم ساز‌مان‌های رسمی و نهادهای حاکمیتی در این آیین‌های نوظهور است. همچنان‌که مبدع پیاده‌روی اربعین تهران، ظاهراً «شهرداری تهران» بود، در پوستر این مراسم جدید هم همزمان نام دو سازمان مذهبی («آستان مقدسه حضرت معصومه» و «تولیت مسجد جمکران») و یک سازمان عرفی («شهرداری قم») به‌عنوان بانیان ذکر شده است.

نکته‌ی سوم و در حاشیه این است که در روند تحول و توسعه‌‌ی فرمی مناسک شیعه در آینده، به‌موازات بسط تشیع هویتی توسط مرجعیت/حوزه‌ی سنتی، یک عامل مؤثر، رقابت‌های منطقه‌ای سازمان‌های مذهبی (مشخصاً تولیت‌های آستان‌های مقدس) و سازمان‌های عرفی در هر منطقه با مناطق دیگر است. رقابت‌هایی حول محور منافع سیاسی، اقتصادی و مذهبی در هر منطقه. منافعی که در بسیاری اوقات محل وفاق سازمان‌های مذهبی و عرفی از یک‌سو و ساکنان هر منطقه از سوی دیگر خواهد بود. در ظهور آیین‌های جدید، به‌مراتب بیش از گذشته، منافع آیین‌ورزان مدخلیت دارد. (به این موضوع ـ ان‌شاءالله ـ در یادداشت مستقلی خواهم پرداخت.)