برساخته های کنونی مقدسات بعدی؛ در حاشیه پیاده روی غدیر

کل ماجرا خیلی ساده و معمولی است و کسانی که در این دوره از تاریخ زندگی می‌کنند می‌دانند که این پیاده‌روی غدیر برساخته بشر است و در حاشیه دین و با استفاده از فرهنگ یک جامعه شکل گرفته است.

حال تصور کنید دو نسل بگذرد پیاده‌روی غدیر گسترده شود و در شهرهای بزرگ برگزار شود رسانه‌ها و مراکز دینی حمایت کنند، تئوری‌هایی برای مشروعیت‌سازی آن تولید شود، احکام فقهی حول آن شکل گیرد، ادبیات و نمادهای مخصوص آن تولید شود، ظرفیت‌هایی برای استفاده‌های ایدئولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برایش فراهم شود، منابع و شئون اجتماعی طبقاتی از جامعه با آن گره بخورد. در حاشیه پیاده‌روی مناسک و آداب جدیدی شکل گرفته و رنگ و بوی قدسی به‌خود گیرد و از مسائل هویت‌ساز جامعه مذهبی شمرده شود. تصور کنید کسانی منتقد چنین روندی باشند و اعتراض کنند و قوه قهریه آنها را به جرم توهین به مقدسات زندانی کند  و از حقوق اجتماعی محروم کند. یا تصور کنید دو گروه از طرفداران پیاده‌روی غدیر دو قرائت از آن ارائه دهند و دو طیف در جامعه مذهبی‌ها شکل گیرد و انرژی خود را صرف دفاع از قرائت خود کنند و کتاب‌ها بنویسند و جلسات پرپا کنند و بر اساس آن جامعه را به چند قسمت تقسیم کنند و ده‌ها کاری که می‌توان تصور کرد.

شاید این حرف‌ها درباره پیاده‌روی غدیر پاره‌ای از خیالات بود اما  این حکایت برخی از مراسم‌هایی است که در طول تاریخ بنابه اقتضائات و نیازهای یک دوره به همین روش توسط چند نفر ساخته شده و به‌مرور گسترده شده است و ماندگار شده است و امروز از مسایل هویتی محسوب می‌شود فارغ از ارزش‌گذاری، مثلاً مراسم قمه‌زنی را تصور کنید عموم مردم نمی‌دانند چگونه و بر اساس چه شرایطی در طول تاریخ این مراسم متولد شده است اما این را همه می‌دانند که یکی از اختلافات هویتی بین اسلام فرهنگی و اسلام سیاسی است و در دهه‌های گذشته چه تنش‌های نظری و عملی را به‌خود ندیده است و البته تنش‌هابی که ادامه هم دارد. البته منظورم محکوم کردن یا دفاع از قمه‌زنی نیست چون قمه‌زنی در سال‌های اخیر مورد بحث بوده است. کم نیست آداب و مراسم‌هایی که همین روال را دارند و جزئی از دین مردم شده‌اند. شما می‌توانید مثال‌های متعددی را در ذهن بگذرانید.

مشکل اصلی زمانی است که همین رسوم برساخته تبدیل به متن دین شوند و متدین کسی باشد که به اینها عمل کند. خطبا و مبلغان و تریبون‌های مذهبی همین رسوم را ترویج کنند. مذهبی بودن و نبودن یک فرد با همین‌ها سنجش شود. امتیازات در جامعه مذهبی براساس این رسوم توزیع شود و اکثر دین‌داران و مروجان دین چنین رویکردی داشته باشند. درچنین رویکردی خدا، آخرت، اخلاق، عدالت اجتماعی، صداقت، انصاف، وفای به عهد، احترام آبروی افراد، حریم خصوصی انسان‌ها و … که از آموزه‌های اصلی دینی هستند معلوم نیست چه جایگاهی خواهند داشت. اینکه در جامعه مذهبی چه هزینه‌هایی مالی و اجتماعی و روانی برای رسوم برساخته بشر صرف می‌شود می‌تواند مشخص کننده جایگاه متن و حاشیه دین باشد. اینکه امروز دین‌داری موجود در جامعه چیست و مردم به چه بخش‌هایی از دین دعوت می‌شوند می توانند محل تأمل باشد.

در چنین وضعیتی برخی هم متوجه هستند که حاشیه دین تبدیل به متن شده است و متن دین به حاشیه رفته است. اما مصلحت‌گرایی اجازه سخن گفتن نمی‌دهد. چندسال پیش خدمت یکی از اساتید حوزه رسیدم چون سابقاً چندبار برای مصاحبه پیش او رفته بودم مرا می‌شناخت و موضوع گفت‌وگو را نپرسیده بود. گفتم موضوع گفت‌وگو: «نقش علما در مبارزه با خرافات» است. با آگاهی از موضوع، حاضر به گفت‌وگو نشد و استدلالش این بود که وقتی امام‌زاده‌ای در روستایی قرار دارد و تدین مردم به آن امام‌زاده است اگر قطعی هم می‌دانی امام‌زاده‌ای در کار نیست نباید نماد دین‌داری مردم آن روستا را به هم بزنی.