پشت پردۀ اعدام چهل هزار جادوگر در اروپا
تاریخ اروپا در سال‌های 1550 تا 1700 میلادی واقعه ساحره‌گیری و جادوگرسوزانی را روایت می‌کند که پیامدهای آن هنوز هم بر بعضی نقاط اروپا سایه‌افکنده است. در طول این یک قرن و نیم، هشتادهزار نفر به اتّهام جادوگری محاکمه و نیمی از آنها اعدام شدند که اعدام آنها اغلب به شکل زنده‌سوزی بود. اما مدّتی بعد، محاکمه‌ها تقریباً به طور کامل متوقّف شد.
اما در سال 1550 مقامات مسیحی موضع خود را معکوس ساختند و این گونه بود که پدیدۀ ساحره‌گیری در سراسر جامعۀ مسیحیت آغاز شد. دربارۀ دلیل و انگیزۀ وقوع این پدیده حرف‌های زیادی زده شده است. اما امروز تحقیقات جدید حاکی از آن است که این اتّفاق دارای دلیلی اقتصادی بوده که به نوعی به عصر امروز نیز مربوط می‌شود.
پیتر لیسون و جیکوب راس دو اقتصاددان از دانشگاه جورج میسون ویرجینیا هستند که بر روی این موضوع تحقیق کرده‌اند. آنها معتقدند که محاکمه‌ها حاکی از وجود «رقابتی کیفی» میان کلیساهای کاتولیک و پروتستان بر سر به دست آوردن سهم بیشتر از بازار دین بوده است.
کلیساهای کاتولیک و پروتستان بر سر به دست آوردن یا جذب دوبارۀ پیروان خود با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند و لذا نیاز داشتند به نوعی مردم را تحت‌تأثیر قرار دهند. در این میان نبردگاهی که انتخاب کردند جادوگرستیزی بود. یا همان‌طور که این دو پژوهشگر در مقالۀ خود (که در چاپ جدید نشریۀ «اکونومیک ژورنال» منتشر خواهد شد) نوشته‌اند، "جادوگرستیزان از اعتقاد مردم به جادوگری به عنوان اهرم استفاده کردند و قدرت و تعهّد خود را برای محافظت از شهروندان در مقابل مظاهر دنیوی شرارت شیطان تبلیغ کردند."
لیسون و راس بیش از 43000 مورد از محاکمۀ جادوگران را در 21 کشور اروپایی مورد بررسی قرار دادند و به نتیجه‌ای رسیدند.
داده‌ها گویای آن است که ساحره‌گیری‌ها در پی اصلاحات پروتستانی در سال 1517 و پس از اشاعۀ سریعِ مذهب پروتستان آغاز شد. لیسون و راس می‌گویند برای نخستین بار در طول تاریخ، اصلاحات پروتستانی یک حقّ انتخاب دینی در اختیار تعداد زیادی از مسیحیان قرار می‌داد: این که یا ملتزم کلیسای قدیمی بمانند یا کلیسای جدیدی انتخاب کنند. و به گفتۀ آنها، "وقتی کلیساروندگان دارای حقّ انتخاب باشند، کلیساها به رقابت کردن واداشته می‌شوند."
پدیدۀ جادوگرستیزی بین سال‌های 1555 و 1650 به اوج خود رسید؛ در این سال‌ها رقابت بر سر جذب پیروان میان دو فرقۀ مسیحیت به بیشترین حد رسیده بود.
تجزیه و تحلیل‌های جدید نشان می‌دهد هر جا که رقابت میان مذاهب کاتولیک و پروتستان بیشتر بود، جنون مبارزه با جادوگرها نیز شدّت بیشتری داشت. پژوهشگران می‌گویند کلیساها نبردگاه‌های کلیدی‌ای را در هر منطقه انتخاب می‌کردند؛ یعنی خیلی شبیه به احزاب دموکرات و جمهوری‌خواه که امروز در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بر روی ایالت‌های کلیدی تمرکز می‌کنند.
این نشان می‌دهد که چرا آلمان که خاستگاه اصلاحات پروتستانی است، تقریباً مسئول 40درصد از تمام ساحره‌گیری‌ها در اروپا است. اسکاتلند که شاخه‌های مختلفی از مذهب پروتستان در آن به رقابت می‌پردازند، دارای دومین رتبه در جادوگرستیزی بود و مجموع 3563 جادوگر در آنجا محاکمه شدند.
راس می‌گوید: "در مقابل اسپانیا، ایتالیا، پرتغال و ایرلند (که پس از اصلاحات همچنان پایگاه مذهب کاتولیک باقی ماندند و هیچ‌وقت رقابت جدّی‌ای با مذهب پروتستان نداشتند) روی‌هم‌رفته تنها 6درصد از محکومان به جادوگری را تشکیل می‌دادند.
اما حوالی سال 1650 جنون جادوگرستیزی به‌سرعت رو به افول گذاشت و عملاً تا سال 1700 پیگردها متوقّف شد. لیسون و راس این را به خاطر «صلح وستفالن» می‌دانند؛ زنجیره‌ای از معاهدات که در سال 1648 شکل گرفت و به جنگ سی ساله و ده‌ها سال جنگ مذهبی در اروپا خاتمه بخشید.
اما به گفتۀ این دو پژوهشگر، سنّت متوسّل شدن به وحشت‌آفرینی و همه‌ترسانی در راستای تحمیل یک پیام به مردم همچنان پابرجاست. لیسون می‌گوید دامنۀ پدیده‌ای که ما آن را مستند ساخته‌ایم (استفاده از محاکمه‌های عمومی به منظور تبلیغ هدفمندانۀ یک قدرت برتر و به عنوان یک راهبرد رقابتی) بسیار فراتر از محاکمۀ جادوگران بوده است. دست‌کم از قرن نهم تا بیستم و دادگاه‌های نمایشیِ استالین در اتّحاد شوروی، این پدیده در جاهای دیگر جهان نیز به اشکال مختلف خود را نشان داده است.
