درباره مداخله یا عدم‌مداخله برخی روحانیان بلندپایه در کودتای ۲۸ مرداد
شیرین کریمی، پژوهشگر سیاسی – اجتماعی:
در تاریخ 7 مارچ 2018 (برابر با 16 اسفند 1396) وبسایت آرشیو امنیت ملی امریکا، با اتکا به اسناد منتشر شده از سوی سازمان سیا، گزارشی را منتشر کرد که به نقش برخی روحانیان در کودتای 28 مرداد 1332 در ایران اشاره داشت؛ چندی بعد نیز اسنادِ کامل‌تری از کودتای سال 1332 در ایران که منجر به برکناری دکتر مصدق و پایان دادن به دولت ملّی شد از طبقه‌بندی محرمانه خارج شد، این اسناد پیش‌تر و در خردادماه 1396 با حذفیات بیشتری منتشر شده بود، اما نسخه‌های جدید اطلاعات بیشتری در اختیار ما می‌گذارد؛ دو پژوهشگر ارشد، مارک گازیرووسکی و مالکوم بِرن، نقش سه روحانی بانفوذ آیت‌الله بهبهانی، آیت‌الله کاشانی و آیت‌الله‌العظمی بروجردی را در واقعۀ کودتای 28 مرداد 1332، بر اساس این اسناد مطالعه کرده‌اند. بررسی آنها نشان می‌دهد که سفارت امریکا مخفیانه، مبالغ هنگفتی پول به آیت‌الله بهبهانی، به منظور سازماندهی تظاهرات خیابانی علیه مصدق پرداخت کرده است، آیت‌الله‌العظمی بروجردی از همکاری با مأموران سازمان سیا سر باز زده است و مقامات رسمی سیا به روشنی اظهار می‌کنند که بروجردی نقشی در عملیات کودتا نداشت و در این اسناد هیچ شواهدی مبنی بر اینکه از سوی سازمان سیا به آیت‌الله کاشانی پول پرداخت شده است وجود ندارد اما اسنادِ منتشر شده پیش از این مکاتبات و درخواست‌های آیت‌الله کاشانی از مقامات رسمی امریکا را فاش کرده بود.
بخش‌هایی از سندی که اخیراً از طبقه‌بندی محرمانه شده است ادعا می‌کند که برخی روحانیان ارشد در ایران در روزهای منتهی به کودتای 28 مرداد 1332، «مبالغ زیادی پول» از سوی مقامات رسمی امریکا برای سرنگونی نخست وزیر محمد مصدق دریافت کرده‌اند. اسناد ظاهراً انگلیسی هستند اما توسط پژوهشگران در آرشیو ملّی امریکا قرار گرفته‌اند. این اسناد امروز (7 مارچ 2018) برای اولین بار با همکاری آرشیو امنیت ملّی در دانشگاه جورج واشنگتن به طور کامل منتشر شده‌اند.
پس از گذشت چند دهه از کودتا هنوز یکی از اصلی‌ترین پرسش‌های بی‌پاسخ، نقش روحانیان در برکناری مصدق است. گزارش‌های پیشین از عوامل اطلاعاتی امریکا و بازسازی‌های علمی نشان دادند که سازمان سیا برای کمک مالی به روحانیان صاحب‌نفوذ با هدف سازماندهی تظاهرات خیابانی برنامه‌ریزی داشته است، امّا هرگز مشخص نشد که آیا این پرداخت‌ها به دریافت‌کنندگانی که از قبل تعیین شده بودند رسید یا نه و اگر این مبالغ به آنها رسید آیا آنها منابع این پول‌ها را می‌شناختند یا نه.
در کل استخراج واقعیات و حتی اعتمادکردن به منابع دربارۀ کودتای 1332 بسیار دشوار است. مدارک باقی‌مانده همچنان ناکامل است، بیشتر مدارک نابود شده‌اند و در هر صورت، گزارش‌هایی که برای تاریخ‌های همزمان وجود دارد مبهم و اغلب غیرقابل اعتماد هستند. این مسئله باعث ایجاد چالش بزرگی در قضاوت درستیِ اطلاعاتی می‌شود که در دسترس است. دربارۀ یادداشت‌های بریتانیایی که تازه منتشر شده، وزارت امور خارجه نیز اطلاعات کمی دربارۀ آن دارد و هیچ اطلاعاتی دربارۀ منبع و نحوۀ دسترسی به اسناد ارائه نمی‌کند، در صورتی که بیشترِ ویراستاران FRUS می‌توانستند بگویند که اسناد «همانند» ثبت سفارت بریتانیا یا دفتر امور خارجه است.
در این نامۀ غیررسمی که با توجه به چند خطای چاپی ممکن است یک پیش‌نویس باشد و احتمالاً برای یک مخاطب دولتیِ بریتانیایی نوشته شده که مجاز به دانستن جزئیات کامل عملیات نیست، به کد بریتانیایی BOOT یا کد امریکایی TOAJAX ارجاع داده شده است. این سندِ فوق محرمانه به هیچ منبعی دربارۀ دست‌داشتن بریتانیا در کودتا ارجاع نمی‌دهد و این ثابت می‌کند که مخاطب نامه برای نویسنده چندان مشخص نیست. این نامه حتی از گفتن حقایق اصلی دیگری همچون نقش امریکا در عملیات اجتناب می‌کند و تنها به گفتن این نکته بسنده کرده که «منابع» به مشارکت واشنگتن اشاره داشته‌اند.
در سال‌های اخیر تفسیرهای جدید دربارۀ کودتا، اهمیت نقش سیا و سازمان جاسوسی بریتانیا در انجام عملیات و شک‌وتردیدها دربارۀ هرگونه ارتباط بین روحانیان ایران و قدرت‌های غربی را بیشتر می‌کند. هدف اصلی ارتباط دولت‌های غربی با روحانیان این بوده که مردم ایران به رهبری روحانیان به دست خودشان و از اساس، مصدق را برکنار کنند.
سندی که امروز (7 مارچ 2018) منتشر شده سندی بریتانیاییِ است که بر احتمالِ تأثیر واشنگتن بر نتیجۀ کودتا می‌افزاید. در این سند منابع امریکایی ذکر نشده اما «افراد بانفوذ» در تهران را با احساس «شعفِ حاکی از پیروزی» توصیف می‌کنند؛ افرادی که می‌گویند «امریکا باید برای نجاتِ کشور بیاید». افزون بر این در صفحۀ هشت این سند آمده است که «وفاق کلی این است که اگر کمک مالی امریکا ـ و نه دستیاری و راهنمایی امریکا ـ و اگر تشویق شاه برای مقاومت در برابر حس تحقیر نباشد، نقشۀ سرنگونی دولت مصدق به نتیجه نخواهد رسید.»
بررسی نقش آیت‌الله بهبهانی در کودتای 28 مرداد
در مورد روابط بین امریکا و روحانیان بلندمرتبه در ایران، شواهد روشنی در دو سند جدید وجود دارد. سند اول در آدرس شماره یک [i] و سند دوم در آدرس شمارۀ دو [ii] در وبسایت آرشیو امنیت ملّی در دسترس است. در سند اول و مهم‌تر، در صفحه دوم، یک پاراگراف بدونِ شماره، بین نکات 11 و 12 با این مضمون آمده است: «بر اساس گزارش‌های قابل اعتمادی که در تاریخ 19 مرداد 1332 رسیده است، سفارت امریکا به طور مخفیانه مبالغ هنگفتی پول به تعدادی از افراد بانفوذ، از جمله روحانی شناخته‌شده «آیت‌الله بهبهانی» داده است.» این سند نشان نمی‌دهد که این پول برای چه هدفی پرداخت شده است، اما شرایط تاریخی آن زمان دلالت بر این دارد که به احتمال زیاد این پول برای استفاده در عملیات کودتا استفاده شده است.
در سند دوم، صفحۀ 5، پاراگراف 5 از نکتۀ 7، هرچند در مورد آیت‌الله بهبهانی نیست اما در پاراگراف بعد، قبل از نکتۀ 8، نام بهبهانی و اشاره به «منابع در جای درستی قرارگرفته است» ادعا می‌کند که او «مسئول سازماندهی تظاهرات بود» و «او از نقشۀ کودتا اطلاع داشته است». این دو سند در کنار هم شواهدی قوی برای اثبات این نظر ارائه می‌کند که گفته شود گویا سازمان سیا به بهبهانی پول پرداخته تا وی به‌عنوان بخشی از تلاش برای سرنگونی مصدق تظاهرات را سازماندهی کند.
در سند دوم زیر عنوان «نبرد برای ایران» که به تازگی منتشر شده است، اطلاعات بیشتری ارائه می‌دهد. «نبرد» یکی از سه داستان درونی سازمان سیا در مورد خلعِ ید دکتر مصدق است که پیش از این منتشر شده است. پس از درخواست بازبینی مجدد و اجباری اسناد توسط آرشیو امنیت ملّی و همچنین پافشاری و پیگیری پژوهشگرانِ مدافع گردش اطلاعات آزاد، سازمان سیا در سال گذشته بخش‌های جدیدی از اسناد کودتای سال 1332 در ایران را منتشر کرد.
بررسی نقش آیت‌الله بروجردی در کودتا
آخرین سند آزاد شده دو نکتۀ مهم دربارۀ دخالت روحانیان در کودتا را فاش می‌کند. این سند در آدرس شمارۀ سه [iii] در دسترس است. اولین نکته در پاراگراف آخر صفحۀ 65 از این سند نشان می‌دهد توطئه‌گرانِ کودتا تلاش کردند «روحانی پیشروی شیعه در قم را وادار به اعلام جنگ مقدس علیه کمونیسم کنند» اما «بی‌نتیجه بوده است». این مدارک به وضوح اشاره به آیت‌الله‌العظمی بروجردی دارد و نشان می‌دهد که مقامات رسمی سیا معتقد بودند که بروجردی نقشی در عملیات کودتا نداشت. همچنان‌که در اسنادی که در خردادماه 1396 پس از 65 سال دربارۀ کودتا علیه دکتر مصدق آزاد شد این ادعا ثابت می‌شود، برای مثال، در سند شمارۀ 192، صفحات 530، 533 و 534، یادداشتی زیر عنوان «عوامل درگیر در سرنگونی مصدق» به روزولت، به طور ضمنی تصدیق می‌کند که برخی از نیروهای ایرانی در اجرای طرح کودتا تأثیرگذار هستند، این بخش از سند شرحی از «عناصر مذهبی» ارائه می‌دهد اما به طور قوی احتمال دخالت آیت‌الله بروجردی را کم می‌کند به ویژه وقتی می‌نویسد: «باید ترغیب بشود» تا از نفوذش برای حمایت از شاه استفاده کند. در همان زمان، عوامل سازمان سیا امید داشتند بتوانند گروه‌های مختلف از جمله روحانیان را برای برکناری مصدق هدایت کنند، به همین منظور در سند شمارۀ 192، در صفحات 535 و 536، از اصطلاح «دارایی‌های مذهبی» استفاده می‌کند.
بررسی نقش آیت‌الله کاشانی در کودتا
در صفحۀ 66 از سند سوم توضیحاتی آمده است مبنی بر اینکه آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی سازمان‌دهندۀ بسیاری از افرادی بود که در شلوغی‌های روز 28 مرداد 1332 شرکت کردند. این اسناد و شواهد استدلال‌های دخالت روحانیان در کودتا را قوی‌تر می‌کند. در این اسناد هیچ شواهدی مبنی بر اینکه از سوی سازمان سیا به آیت‌الله کاشانی پول پرداخت شده است وجود ندارد. با این حال، باید توجه داشت قبل و بعد از این متن، بازنویسی‌هایی در اسناد وجود دارد که ممکن است روابط کاشانی با سازمان سیا را ثابت کند. در حال حاضر بدون دانستن اینکه چه بخش‌هایی از محتوای اسناد حذف شده، نمی‌توان به طور قطع نشان داد روحانیان مستقل از سازمان سیا عمل کرده‌اند.
روی هم رفته، اسنادی که در روزهای اخیر منتشر شده‌اند شواهد محکمی از نقش روحانیان، به‌خصوص در مورد آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله کاشانی در کودتا ارائه می‌دهند. سند بریتانیایی نشان می‌دهد که آیت‌الله بهبهانی، دستِ‌کم، در جریان کودتا از سوی سازمان سیا پول دریافت کرده است و همچنان که برخی از پژوهشگران تأیید کرده‌اند در سند «نبرد برای ایران» گواهی‌های بیشتری مبنی بر عدم دخالت آیت‌الله بروجردی در کودتا ارائه شده است. با این حال هنوز ابهامات فراوان است و تا زمانی که اسناد باقی‌مانده از طبقه‌بندی محرمانه خارج نشوند نمی‌توان با قطعیت در مورد این پرونده رأی صادر کرد و دسترسی به هرگونه شواهد و مدارک قانونی دربارۀ کودتای سال 1332 در مرحله‌ای که امروز به آن رسیده‌ایم بسیار اهمیت دارد.
