شرح صدر پیامبرانه

موسی پس از آنکه به پیامبری برانگیخته شد، نخستین خواسته‌اش از خداوند شرح صدر بود (ربِّ اشْرحْ لِی صدْرِی، سوره طه، آیه 25). خداوند نیز در مقام امتنان بر محمد یادآور می‌شود که مگر به تو شرح صدر ندادیم و سینه‌ات را نگشودیم (ألمْ نشْرحْ لک صدْرک؟ سوره انشراح، آیه 1). از مضمون این آیات می‌توان دریافت که این فضیلت به طور طبیعی کمتر در کسی یافت می‌شود و کسب آن نیازمند کوششی پوسته و درخور است.

به‌طور طبیعی انسان‌ها فاقد گشودگی روحی و قلبی هستند. غالبا تنگدل می‌شوند و به اندک ناملایمی یا مخالفتی برمی‌آشوبند. شرح صدر امری طبیعی نیست که در همه کس یافت شود، بلکه نیازمند کاری سترگ و گاه جانکاه است. هنگامی که خداوند موسی را به پیامبری برگزید، وی تصریح کرد که من تنگدل می‌شوم. (و یضِیقُ صدْرِی، سوره شعراء، آیه 13) گرچه محمد(ص) سخنی از تنگدلی خویش به زبان نمی‌آورد، اما خداوند از رازش باخبر است و به او می‌گوید که می‌دانیم از آنچه می‌گویند تنگدل می‌شوی (ولقدْ نعْلمُ أنّک یضِیقُ صدْرُک بِما یقُولُون، سوره حجر، آیه 98).

طرفه آنکه تعبیر ضیق صدر تنها همین دو بار در قرآن به کار رفته است. با برابر نهادن این دو تعبیر می‌توانیم معنای دقیق شرح صدر را دریابیم. دعوی پیامبری و راهبری مردم، ادعای درشتی است و در پی آن مخالفت‌ها و دشواری‌ها پدیدار می‌شود. در پی این جنس ستیزه‌گری و درشتی، کام پیامبران تلخ و عرصه بر آنها تنگ می‌شود. اینجاست که آنان به فضیلت شرح صدر آراسته می‌شوند. این فضیلت به آنها کمک می‌کند تا یارای تحمل دشواری مسیر دعوت و تلخی دشمنی را داشته باشند و خود را از اندیشه دشمنی و انتقام پاک کنند.

گرچه هر انسانی نیازمند شرح صدر است، پیامبران بیش از همگان به آن نیاز دارند. محمد(ص) به دلیل داشتن شرح صدر بود که توانست میان قبایل متخاصم آن زمان وحدت پدید آورد و آنها را به امتی یگانه بدل سازد. این شرح صدر بود که در پی آن نرمی و رفق پدیدار آورد و محمد را شمع جمع مسلمانان کرد. در پی این شرح صدر بود که پیامبر هر گونه سختی را تاب آورد و تا پایان راه همان‌گونه که فرمان یافته بود، پایداری کرد. (سوره شورا، آیه 15) فضیلت شرح صدر بود که زمینه‌ساز گذشت و بخشش در پیامبر شد؛ به گونه‌ای که از سر دشمنان خونی خود گذشت و حتی خانه آنها را پس از فتح مکه مأمن و امان‌خانه اعلام کرد. در زمانی که اقتضای پیروزی و درهم شکستن حریف، ریشه کنی او بود، پیامبر بزرگوارانه گذشته‌ها را به گذشته سپرد و راه اخوت و همکاری را در جامعه هموار کرد. امروزه نیز آنکه خود را پیرو محمد رسول(ص) می‌داند باید از این معلم متعلمانه بیاموزد و فضایل او را در خود بپروراند؛ از جمله همین فضیلت شرح صدر که جامعه تنگدل و عصبی ما سخت بدان نیاز دارد.

اما شرح صدر نیازمند آن است که خود را به چالش بگیریم و بر خلقیات و منش غریزی و طبیعی خود چیره شویم. این کار مستلزم آن است تا اژدهای درون خود را رام کنیم و اجازه ندهیم مهار خردمان را به دست گیرد و به تعبیر عالمان اخلاق از سطح اخلاق طبعی و غریزی به سوی اخلاق انسانی و متعالی فرارویم.