سنجش سند الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت از منظر تاریخی همراه با ارائه چند پیشنهاد

ضمن تشکر از همه کسانی که در این نشستها چه به عنوان ارائه‌دهنده مقاله، چه به عنوان ناقد و چه به عنوان مستمع به اظهار نظر پرداختند، یادآور می‌شود:

• این جمع‌بندی سه هدف اصلی زیر را دنبال می‌کند:
  • اثرگذاری بر فرایند تدوین نسخه نهایی سند الگو و محتوای لفظی و غیرلفظی سند (دلالت‌های التزامی و وجه گفتمانی) آن و کمک به بازنویسی آن و افزون بر اینها ایفای نقش مؤثر در سیاستهای اجرایی سند.
  • توجه دادن دست‌اندرکاران نهادهای سیاست‌گذار و برنامه‌ریز کشور به اهمیت تاریخ‌اندیشی در برنامه‌های توسعه کشور در فعالیتهای آینده خود.
  • یادآور شدن وظیفه اعضای خانواده بزرگ تاریخ برای خروج از حاشیه‌نشینی و گام نهادن به متن واقعیات اجتماعی و کاربردی کردن هر چه بیشتر دانش تاریخ
• آن چه در این متن آمده است، الزاماً نقل کامل و بدون دخل و تصرف آن چه در جلسات ارائه شده، نیست، بلکه در همکردی است از اظهارنظرها، ویراسته اظهار نظرها، نکات مُلهَم از اظهارنظرها و یافته‌های شخصی.
• این جمع‌بندی به تأیید دوباره و نهایی میز تمدن اسلامی و یا دفتر تبلیغات اسلامی نرسیده است و یک تلاش نخبگانی در فضای فراهم آمده در دفتر تبلیغات اسلامی است نه موضع رسمی این دفتر.
• نقدهایی که از منظر تاریخی متوجه سند است در همان بخش پایانی و ذیل بندهای عنوان “تطبیق شاخصها و سنجه‌های بهره‌مندی سند از نگاه تاریخی با متن سند همراه با پیشنهادها” آمده و از ذکر مستقل آنها صرف‌نظر شده است.
• برای بالابردن ضریب سودمندی این جمع‌بندی، مطالب به صورت گویه‌های کوتاه و حتی المقدور بدون توضیح آورده شده است، ولی در صورت نیاز، آمادگی توضیح در باره تمام مطالب وجود دارد.
• منطق دسته‌بندی مطالب، تفاوت‌هایی با موارد مشابه دارد و به گونه‌ای تنظیم شده است که دست‌اندرکاران تدوین سند الگو در مرکز تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت بتوانند آسان‌تر از آن بهره ببرند.

 

مضامین تاریخی نسخه پیش‌نویس سند الگو

سند الگو دارای چند مضمون مرتبط با تاریخ است که می‌توان آن را این گونه دسته‌بندی کرد:

• مضامین مرتبط با فلسفه تاریخ:
  • جهان محل عمل و آزمایش و بستر تکامل و تعالی و یا سقوط معنوی اختیاری انسان است و بر اساس سنت‌های الهی به کردارهای آدمیان واکنش نشان می‌دهد. (مبانی جهان‌شناختی)
  • جوامع با وجود پاره‌ای تفاوت‌ها، تحت تأثیر سنن الهی و قوانین تکوینی مشترک و فراگیر هستند. (مبانی جامعه شناختی)
  • شماری از سنت‌های الهی حاکم بر جوامع و تاریخ عبارتند از: پیوند تحولات اجتماعی با نفس و اراده انسان؛ وفور نعمت در اثر تقوی، عدالت و استقامت؛ عذاب و کیفر جامعه در صورت گسترش ظلم، فساد، گناه و ترک امر به معروف و نهی از منکر؛ امهال و استدراج و سلطه مؤمنان بر اهل باطل. (مبانی جامعه شناختی)
  • جهت‌گیری تاریخ به‌سوی آینده‌ای پیشرفته در تمام ابعاد مادی و معنوی با حاکمیت ایمان و تقوا و رهبری امام معصوم (ع) است. (مبانی جامعه شناختی)
• مضامین مرتبط با میراث و آگاهیهای تاریخی:
  • این الگو با مشارکت گسترده متفکران و صاحب‌نظران ایرانی و بر اساس جهان‌بینی و اصول اسلامی و ارزش‌های انقلاب اسلامی و با توجه به مقتضیات اجتماعی و اقلیمی و میراث فرهنگی ایران، بر طبق روش‌های علمی و با استفاده از دستاوردهای بشری و مطالعه آینده پژوهانه تحولات جهانی طراحی شده و شامل مبانی، آرمان‌ها، رسالت، افق و تدابیر است. (مقدمه سند الگو)
  • ارتقای مهارت‌های حرفه‌ای بومی به فنّاوری‌های صنعتی با استفاده از دستاوردهای نوین علمی و تجارب تاریخی و احیای بازارهای تولیدی تخصصی مطابق قابلیت‌های سرزمینی (تدبیر 18)
  • پی‌ریزی و گسترش نهضت کسب و کار هنرهای نمایشی و کاربردهای فضای مجازی با استفاده از میراث فرهنگی و ادبی ایرانی اسلامی و قابلیت‌های ملی و محلی مطابق تقاضا و پسند مخاطب منطقه‌ای و جهانی (تدبیر 19)

این میزان توجه به تاریخ از سوی دست‌اندرکاران تدوین سند الگو شایسته سپاس است، ولی به نظر می‌رسد توجه به اهمیت و جایگاه تاریخ در تحولات بنیادین یک جامعه؛ باید بسیار ژرف‌تر و گسترده‌تر از این به تاریخ پرداخته می‌شد. ادامه این متن می‌کوشد چرایی و چگونگی این اهتمام را نشان دهد.

 

چرایی اهمیت وجه تاریخی سند الگو

• هویت تاریخی همه پدیده‌های اجتماعی و در نتیجه ضرورت واکاوی تاریخی هر پدیده‌ای که قرار است هویت اجتماعی پیدا کند.
• سرشت پویای سندهای تحول ازجمله سند الگو (در برابر سرشتهای ایستا) و نیازمندی گریزناپذیر نگاههای پویا به مطالعات تاریخی
• فرایندی بودن پیشرفت در یک جامعه و توقف فهم این فرایند و چالشها و بایستگیهای آن بر دانش تاریخ
• ضرورت پل زدن بین دستاوردها و تجربه‌های گذشته و نیازهای امروز جامعه و نقش و توان انحصاری تاریخ در این زمینه
• پیروی کردن حرکت رو به کمال یک جامعه از قوانین شناخته شده و یا هنوز ناشناخته تاریخی و اجتماعی و ضرورت شناخت آنها برای کاهش هزینه‌های رسیدن به افق مطلوب

 

دشواری‌های ارزیابی و یا ارائه پیشنهاد برای سند الگو از منظر تاریخی

• انتزاعی بودن مفهوم سنجش تاریخی یک سند و دشواری تدوین شاخصهای کمی برای آن
• دشوار بودن شاخص‌گذاری برای امور کیفی در مقایسه با شاخص‌گذاریهای کمی
• نوپدید بودن موضوع بررسی تاریخی یک سند کلان در کشور ما و نبود منابع پیشین در این زمینه

 

قلمروها و آزموده‌های تاریخی شایسته مطالعه روشمند برای تدوین سند

• عصر پیامبر صلی الله علیه و آله
• عصر خلفای نخست تا پیش از روی کار آمدن بنی‌امیه از منظر تمدنی
• نقطه‌های اوج و دوره‌های درخشان تمدنی تاریخ اسلام و تاریخ ایران مانند بخشهایی از عصر عباسیان، بخش‌هایی از عصر فاطمیان، فراز و نشیب خلافت عثمانی، دوره آل بویه، دوره صفویه و مانند آن
• نمونه‌های تدوین و ابلاغ اسناد کلان در تاریخ ایران و جهان، مانند الواح موسی، عهد اردشیر، نامه مالک، اندرزنامه‌ها و جز آن
• سرنوشت اسناد بالادستی مذکور در بند پیشین و زمینه‌ها و عوامل اجرا یا عدم اجرای آنها به ویژه از نظر پیوند با کانون قدرت مانند یاسای چنگیز، سیاست‌های غازان خان، سیاست‌های شاه عباس و نظم نادری و فرمان کشف حجاب پهلوی اول و جز آن
• وجوه مشترک دیدگاهها و خواسته‌های مصلحان معاصر جهان اسلام
• اینجا و اکنون ایران از منظر تاریخی و مسأله پیشرفت و عدم پیشرفت در ایران معاصر به ویژه از عصر قاجار تا کنون با این پیش‌فرض که یکی از عوامل تصویب سیاستهای نادرست یا اجرای نادرست برنامه‌ها و یا بی‌نتیجه بودن اجرای درست سیاستها و برنامه‌های درست در کشور ما فقر تاریخی‌نگری است.

 

شاخص‌ها و سنجه‌های بهره‌مندی سند از نگاه تاریخی

با تأکید بر این که تعبیر “سنجه‌های بهره‌مندی سند از نگاه تاریخی” روشن‌تر و گویاتر از دیگر تعبیرهای احتمالی مانند “سنجه‌های تاریخی بودن سند” است، این شاخصها و سنجه‌ها را می‌توان در قالب محورهای زیر در نظر گرفت:

1. سازگاری سند با مسلمات رویدادهای تاریخی
2. نرخ فراوانی اشاره به قانونها و سنتهای تاریخی
3. بروز و ظهور تاریخی‌گری در سند به مفهوم نشان دادن جایگاه مفاد سند در سیر تکامل جامعه (مفهوم تاریخی‌گری در پهنه اسناد کلان ملی در مقاله‌ای با مشخصات زیر توضیح داده شده است: نقش دانش تاریخ در فهم و تحقق بیانیه گام دوم، مجموعه مقالات همایش ملی بیانیه گام دوم انقلاب و تمدن نوین اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، جلد دوم: چیستی، چرایی و چگونگی تحقق بیانیه گام دوم، قم: بوستان کتاب، 1398، صص 35 ـ 58.)
4. نرخ فراوانی مؤلفه‌ها و اعلام تاریخی اعم از اشخاص، رویدادها و اماکن
5. پشتگرم بودن گزاره‌های سند به تحلیل تاریخی و تجربه تاریخی و بهره‌مندی مناسب آن از درسهای تاریخ
6. نرخ فراوانی واکاوی تجربه‌های مشابه و انعکاس آن دست کم در مستندات سند
7. پشتگرم بودن سند به تحلیل سیر تحول تاریخی مفاهیم مندرج در سند الگو از جمله خود سندنویسی برای پیشرفت

مراد از “خوانش تاریخی” سند هم چیزی جز این نیست که متن سند از سوی صاحب‌نظران دانش تاریخ و در پرتو این شاخصها خوانده، فهم و ارزیابی شود. همچنین تعابیری مانند بررسی “رویکرد تاریخی” و یا “نقد تاریخی” سند و مانند آن نیز به همین معنی است.

 

تطبیق شاخصها و سنجه‌های بهره‌مندی سند از نگاه تاریخی با متن سند همراه با پیشنهادها

1. دسته‌بندی قانونها و سنتهای تاریخی موجود در بخش مبانی جامعه‌شناختی ذیل عنوان جدید: مبانی تاریخ‌شناختی و تفکیک بین سنتهای بعید و سنتتهای قریب (همین میزان سنت اشاره شده کافی است و باید از دخالت دادن پاره‌ای مفاهیم و نگاههای فاقد ریشه تاریخی و فاقد پشتوانه نزد علمای شیعه در متن سند به شدت پرهیز کرد). سند از نظر سازگاری با مسلمات رویدادهاهی تاریخی مشکلی ندارد و لازم نیست از این منظر تغییری در سند داده شود.
2. افزودن یک بخش با عنوان “ایران‌شناسی” یا “ایران‌شناخت” پس از مبانی دین‌شناختی و پیش از بخش آرمانها و بیان مؤلفه‌های اصلی مورد نظر در باره ایران مانند زبان فارسی، اقوام ایرانی، روح ایرانی، و خلقیات ایرانی ذیل آن. بیشتر این مؤلفه‌ها ناگزیر دارای بن‌مایه‌های تاریخی خواهند بود.
3. ویرایش دوباره کلیه بخش‌های “مبانی…” با در نظر گرفتن مفاد بخش “ایران‌شناسی” یا “ایران‌شناخت” تا این که این مقدمات بعیده ناظر به شرایط ایران حتی المقدور به مقدماتی نزدیک به واقع تبدیل شود. به عنوان مثال مبانی جامعه‌شناختی و مبانی دین‌شناختی اگر ناظر به ایران تدوین شود، قطعاً نیازمند ویرایش و بازنویسی است. مثلاً آن چه به عنوان اسلام ایرانی و اسلام شیعی یاد می‌شود (بی این که قصد درست شمردن این نام‌گذاریها را داشته باشیم) نشان می‌دهد که مبانی دینی و اسلامی نیز در کشورهای مختلف می‌تواند تفاوتهایی با هم داشته باشد.
4. تجمیع تدبیرهایی که رنگ و بوی تاریخی بیشتری دارند ذیل یک عنوان و یا دست کم ذکر آنها در کنار هم
5. زمان‌مند ساختن بندهای مختلف بخش تدابیر تا حد میسور مانند آن چه در بند 25 تدابیر وجود در باره خام‌فروشی نفت وجود دارد.
6. تدوین سیاستهای اجرایی سند الگو با بهره‌گیری از یافته‌های سندهای پشتیبان که در بندهای بعدی به آن اشاره شده است.
7. تدوین یک سند پشتیبان در باره مفهوم خاتمیت و تأثیر آن بر بهره‌گیری از عقل در عصر غیبت و اشراب یافته‌های آن به بخشهای مختلف سند
8. تدوین دست کم یک سند پشتیبان برای بررسی سیر تحول تاریخی واژگان و مفاهیم مربوط به پیشرفت در ایران معاصر و نشان دادن مفهوم اصلی مورد نظر از پیشرفت
9. تدوین چند سند پشتیبان برای تحلیل بسیار فشرده و کاربردی مسأله پیشرفت در عصر نبوی، عصر خلفای نخست و دوره‌های درخشان تمدنی ایران و جهان اسلام و اشراب یافته‌های آن در بخشهای مختلف سند
10. تدوین چند سند پشتیبان برای بررسی نمونه‌های تدوین اسناد کلان و سرنوشت آنها در ایران و جهان، سرنوشت آرای مصلحان معاصر در عینیت جامعه و اشراب یافته‌های آن به بخشها و بندهای مختلف سند الگو
11. تدوین دست کم یک سند پشتیبان برای تحلیل برنامه‌های توسعه و پیشرفت در کشورهای اسلامی و بهره‌گیری از یافته‌های آن در بخشهای مختلف سند الگو
12. تدوین یک سند پشتیبان و کوتاه در باره تحلیل روند کنونی و آینده تاریخ جهان و تأثیر آن بر ایران و جایگاه ایران در آن
13. تدوین یک سند پشتیبان و کوتاه در باره تحلیل روند کنونی و آینده تاریخ جهان اسلام با تأکید بر منحصر نکردن مسائل جهان اسلام به مسأله فلسطین و بیان تأثیر آن بر ایران و جایگاه ایران در آن
14. تدوین یک سند پشتیبان و کوتاه در باره تحلیل روند کنونی و آینده تاریخ منطقه با تأکید بر کشورهای همسایه و تأثیر آن بر ایران و جایگاه ایران در آن
15. تدوین یک سند پشتیبان و کوتاه در باره تحلیل روند کنونی و آینده تاریخ انقلاب اسلامی
16. تدوین چند سند پشتیبان برای شناسایی مهمترین چهره‌های تمدنی ایران (از عهد باستان تا دوران حاضر)، مهم‌ترین رویدادهای هویت‌بخش و مهمترین اماکن تاریخی که می‌تواند نماد هویتی به شمار رود و اشاره به آنها در بخشهای مختلف سند به ویژه بخش تدابیر.
17. تدوین یک سند پشتیبان برای تحلیل انتقادی منصفانه و غیرسیاست‌زده سیر پیشرفت در ایران معاصر و جایگاه سند الگو برای آینده ایران و اشراب یافته‌های آن به بخشها و بندهای مختلف سند
18. تدوین یک سند پشتیبان در باره آن دسته از چالشهای اصلی کنونی ایران که ریشه تاریخی بیش از دو قرن دارد و توجه ویژه به آن در بندهای مختلف سند
19. اتخاذ یک موضع و روش مشخص برای متناسب‌سازی فراوانی واژگان کلیدی در متن سند (به ویژه بخش تدابیر). به عنوان مثال اگر متن سند ده هزار کلمه داشته باشد، تدبیری اندیشیده شود که مثلاً پنج درصد آن تاریخی، پنج درصد جامعه‌شناختی، پانزده درصد اقتصادی، بیست درصد فرهنگی و … باشد. بسامد واژگان تاریخی در متن کنونی سند بسیار اندک است.

 

یادآوری ـ سندهای پشتیبان پیش‌بینی شده در این متن، می‌تواند و بلکه باید در یک بازه زمانی کوتاه حداکثر سه ماهه و بر اساس منابع موجود و حتی با بهره‌گیری از روشهایی مانند مصاحبه با نخبگان تدوین شود و نیازی به مطالعات و پژوهشهای گسترده غیرکاربردی ندارد.

* محسن الویری ـ دانشگاه باقر العلوم علیه السلام

18 اسفند 1398 / 13 رجب 1441 ق.