امام موسی صدر، پیشتاز همبستگی و انسجام اجتماعی

تبیین و تحلیل اندیشه سیاسی متفکران مسلمان معاصر که شرایط فکری و سیاسی تقریباً مشترکی با ما دارند، ضرورت و اهمیت زیادی برای پاسخ‌گویی به برخی خلأهای موجود در جامعه دارد و از سویی می تواند بسیار راه‌گشا باشد. زیرا، چنین متفکرانی، اندیشه دینی متناسب با تحولات فکری و نیازهای زمان را به بحث گرفته و به نظر، پاسخ‌های جدیدی را در قلمرو مسائل فکری نوپدید ارائه کره اند. لازم است توجه دهم که اندیشه سیاسی صدر از این مزیت برخوردار است که با عمل اجتماعی و سیاسی وی گره خورده، از این رو برجستگی خاصی یافته است.

آیت الله سید موسی صدر، که بعدها در لبنان به امام موسی صدر مشهور شد، در 14 خرداد 1307 در شهر قم به دنیا آمد. پدرش، آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر، از مراجع بزرگ جهان تشیع بود. سید موسی پس از طی دروس معمول در حوزه علمیه و فراغت از تحصیل در دانشگاه تهران در رشته اقتصاد و حقوق و تحصیل و تدریس در حوزه علمیه قم و نجف در سال 1338 راهی لبنان شد و مهم ترین مقطع از حیات خویش را که منشأ تغییرات زیادی به ویژه برای جامعه شیعی لبنان شد در طی بیست سال در آنجا گذراند. وی پس از فعالیت های مختلفی که در راستای ارتقای شیعیان لبنان به انجام رساند در نهم شهریور 1357 در حالی که در سفری رسمی در لیبی به سر می-برد ربوده شد و تا کنون از سرنوشت ایشان خبر رسمی دقیقی در دست نیست.

افزون بر تلاش های مستمری که صدر برای ارتقای سطح عمومی شیعیان محروم لبنان به انجام رساند، یکی از اهداف اساسی وی، همبستگی و همزیستی مسالمت آمیز میان مسلمانان و سایر ادیان بود. در این راستا، امام موسی صدر طرح برخی مباحث را در دستور کار قرار داد و از جمله با ارسال نامه ای به مفتی اهل سنت لبنان و در راستای تحقق همبستگی و انسجام اسلامی بر وحدت فقهی تأکید کرده و یکسان کردن اعیاد و شعایر دینى، مانند اذان و نماز جماعت، را خواستار شد. همچنین در همین نامه بر اهداف اجتماعى، همانند مبارزه با بى‏سوادى، آوارگى، تحت نظر گرفتن ایتام و بالا بردن سطح زندگى محرومان، به عنوان اهداف مشترک در راستای تحقق همبستگی و انسجام اسلامی تصریح کرد. از سوی دیگر، صدر، بر اهداف ملی تأکید کرده و خواستار انجام تلاش های مشترک برای تحقق آنها شد. میهن ‏دوستى، مسأله مقاومت و مبارزه با اسرائیل، مشارکت براى آزادسازى فلسطین و وجوب حمایت از لبنان از جمله اهداف ملی مورد توجه و خواسته امام موسی صدر در قامت رهبر شیعیان لبنان بود.

صدر، در طی بیست سال حضور مؤثر در لبنان، که گرچه کشوری کوچک اما متکثر و متنوع به لحاظ قومی، مذهبی و دینی بود، با اقدامات خود و برای زنده ساختن روح همبستگی و انسجام اسلامی در سطح لبنان اقدامات وسیع و همه جانبه ای را به انجام رساند به گونه ای که به عنوان وجدان لبنان مشهور و محبوب همه طوایف گردید. این همه، البته با تلاش های صدر برای ارتقای همه جانبه شیعیان لبنان، که از محرومیت تاریخی مضاعفی در لبنان برخوردار بودند، همراه بود. وی تقویت شیعیان را منافی تلاش برای اتحاد ملی و همبستگی و انسجام اسلامی نمی دانست و بر آن بود با تقویت طایفه شیعه مناسبات پرقدرت، پایدار و مؤثری را ایجاد کند. این گونه بود که شیعیان بعد از حضور ایشان در لبنان به شیعه بودن خویش افتخار کرده و بر خود می بالیدند. صدر برای اصلاح اوضاع نابسامان شیعیان تأسیسات و نهادهای فرهنگی و آموزشی و حتی خیریه مختلفی را پدید آورد و از همه ظرفیت ها در این زمینه بهره برد.

تنوع، پیچیدگی و تعدد طوایف و مذاهب و ادیان در لبنان ایجاب می کرد الگویی از همکاری به وجود آید که بدان وسیله گسست های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی پوشش داده شود و فرقه گرایی، موجبات رکود جامعه را فراهم نیاورد. صدر در این زمینه نگاهی مثبت داشت. وی نه تنها از تنوع و تعدد مذاهب و قومیت ها و ادیان هراسی نداشت، بلکه آن را نقطه مثبت انگاشته، از آن استقبال می کرد و آن را لازم و ضروری به شمار می آورد. به باور صدر، چندفرهنگی و چندپاره بودن جامعه و حضور طوایف و سلایق مختلف در لبنان، بر تجارب معارف بشری افزوده و زمینه بهره گیری جامعه از همه سلایق و معارف را به همراه می آورد. از این رو چنین تعدد و تنوعی به ابزاری برای رشد و تحول منجر می شود.

با این مرور کوتاه درباره حیات و فعالیت های امام موسی صدر و توجه دادن به تحول بزرگی که توسط ایشان در لبنان پدید آمد اهمیت نگاه منسجم ایشان به مبانی هستی شناسی و تحولی که در اثر آن در ارتباط انسان با خدا و جامعه به وجود می آید آشکار می شود. به نظر می رسد نوع نگاه صدر به این مبانی، تأثیر عمیقی در اندیشه و عمل ایشان داشته و وی برخاسته از عمق باور به چنین نگاهی توانسته است تحول شگرفی در جامعه متکثر لبنان به وجود آورد. این نگاه ضمن این که از انسجام منطقی و فکری لازم برخوردار است اما به نظر با نوعی نوآوری همراه است که توانسته در جامعه چندفرهنگی لبنان توجهات سلایق مختلف را به خود جلب کرده و وی را در راه در پیش گرفته موفق سازد. تبیین این مسأله نیازمند نوشته های دیگری است.

 
صدر، در طی بیست سال حضور مؤثر در لبنان، که گرچه کشوری کوچک اما متکثر و متنوع به لحاظ قومی، مذهبی و دینی بود، با اقدامات خود و برای زنده ساختن روح همبستگی و انسجام اسلامی در سطح لبنان اقدامات وسیع و همه جانبه ای را به انجام رساند به گونه ای که به عنوان وجدان لبنان مشهور و محبوب همه طوایف گردیدشریف لک زایی