از قرآن مؤمنان تا قرآن مورخان

• ساختار مجموعه

محتوای موجود در این مجموعه شامل موارد زیر است:

1. جلد اول به چگونگی پیدایش قرآن و بررسی محتوای آن اختصاص دارد. در این مجلد همچنین مطالعاتی پیرامون بافت[1] و پیدایش[2] قرآن کریم ارائه شده که مشتمل بر 20 پژوهش تاریخی است.
2. جلد دوم و سوم به تفسیر و تحلیل 114 سوره قرآن پرداخته است و به عنوان طولانی‌ترین بخش این مجموعه (تقریباً 2400 صفحه کاغذی) تفسیری پیوسته از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند که برخی از آن‌ها بسیار کوتاه و برخی دیگر طولانی‌تر هستند.
3. جلد چهارم، کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی را عرضه می‌کند و بر اساس نظر سرپرستان علمی، این جلد به «تهیه لیستی تا حد امکان جامع» از مطالعات علمی (مقالات، کتاب‌ها و فعالیت‌های جمعی) اختصاص دارد که برگرفته از محتوا و نظرات محققان این حوزه از قرن نوزدهم تا امروز است[3] و به صورت آنلاین به روزرسانی می‌شود.

علی‌رغم گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به عنوان متن مقدس مسلمانان، از قرن نوزدهم میلادی تا به امروز، نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام‌شناس محدود شده است اما هدف این کتاب آن است تا از این چارچوب رها شده و نتایج تحقیقات خود را به مخاطبان عمومی نیز برساند. همانطور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته‌اند، این کتاب تنها مجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسه است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر از زوایا و ابعاد گوناگون قابل تحلیل و بررسی است که پرداختن به آن می‌تواند افق‌های جدید درباره قرآن کریم را در پیش روی پژوهشگران بگشاید.

از نکات شایان ذکر درباره این مجموعه آن است که سرویراستاران تلاش کرده‌اند تا نظرات و آراء تفسیری محققان اعم از مسلمان و غیر مسلمان درباره قرآن کریم را با به‌کارگیری ادبیات مناسب و قابل فهم به صورت یک اثر پژوهشی درخور گردآورند. همچنین تلاش کرده‌اند تا این اثر زمینه‌ساز انجام تحقیقات نوین در حوزه قرآن‌پژوهی معاصر واقع شود. از سوی دیگر گردآوری منابع مورد استفاده در پژوهش‌های این گروه می‌تواند دسترسی پژوهشگران به حجم قابل توجهی از منابع را فراهم ساخته و از این منظر نیز امکان کاوش در منابع کمتر مورد توجه قرار گرفته را میسّر گرداند.

محتوای قرآن مورخان

آنچنان که از محتوای جلد نخست بر می‌آید، تحقیقات این بخش در زمینه «بافت و چگونگی پدید آمدن قرآن کریم» است. بنابر آنچه که سرپرستان این اثر متذکر شده‌اند، این مجلد درآمدی ارزشمند بر تحلیل بافت و سیاق است که قرآن کریم در بستر آن پدید آمده است. در این تحقیقات به شرایط عربستان و آن‌چه در آن دوران رخ داده، به صورت مفصل پرداخته شده است. سرآغاز موضوعاتی که به آن‌ها پرداخته شده، پژوهشی است که به بافت تاریخی و جغرافیایی قرآن و آغاز پیدایش اسلام اختصاص یافته است. پرسش بنیادین و مهم این پژوهش از زندگی پیامبر به قلم استفان شومیکر[4]، با عنوان عام «حیات محمد (ص)» است که ماحصل این تحقیق در بخش انتهایی مقاله به این نحو بیان شده است: «به نظر می‌رسد زمان ایجاد یک نقطه عطف مهم در مطالعه ریشه‌های اسلام فرا رسیده است».

شومیکر از جمله پژوهشگران با رویکرد کمینه‌گرا در تاریخ اسلام به شمار می‌رود. مفصل‌ترین بخش این اثر، با ده فعالیت (یعنی نیمی از کل پژوهش)، به قرآن با عنوان نقطه تلاقی سنت‌ها و محل تلاقی ادیان مختلف در دوره باستان پرداخته است. بار آشر[5] در این اثر مقاله‌ای با عنوان «یهودیت و قرآن» نگاشته و به شکل خاص به توصیف یهودیت و یهودیان در قرآن پرداخته است. همچینن در این مجموعه دیوید حمیدوویچ؛ معاون فعلی دانشکده الهیات لوزان، موضوع رابطه میان «مکتوبات آپوکریفای[6] یهود و قرآن» را بررسی می‌کند. یکی از تلاش‌های صورت گرفته در این مجموعه به فضای «مسیحیت» هم‌زمان با پیدایش دین اسلام به عنوان بخش بزرگی از این اثر اختصاص یافته و تحلیلی از دو گروه مسیحی بزرگ آن دوره یعنی مسیحیان ساسانی در ایران و مسیحیان اتیوپی (حبشه) ارائه شده است. شایان ذکر است مقاله‌ای مختصر و تحلیلی درباره مانویت[7] از سوی میشل تاردی[8]مدیر سابق دانشسرای کاربردی مطالعات عالی[9] به رشته تحریر درآمده است.

 

روش‌شناسی قرآن مورخان

روش به کار رفته در سرتاسر این اثر تاریخی – انتقادی است. در مقدمه این مجموعه در باب تاریخ تحولات قرآن کریم به دو طیف بیشینه‌گرا[10] و کمینه‌گرا[11] به عنوان دو سر یک طیف از محققان با رویکرد تاریخی اشاره شده است. برای نمونه دیدگاه نولدکه به عنوان محققی بیشینه‌گرا و معتقد به هماهنگی تاریخی قرآن با عصر حیات نبوی تحلیل شده است و از سوی دیگر محققان این مجموعه با رویکردی کمینه‌گرا به بررسی و تحلیل بافت و ساختار قرآن کریم در دوره تاریخی‌اش پرداخته‌اند. نمونه‌ای از این جریان، گیوم دی است. به باور گیوم دی؛ یکی از سرپرستان علمی این مجموعه، متن قرآن کریم پیچیده و مرکب است و نمی‌تواند نتیجه فعالیت یک فرد (پیامبر اکرم (ص)) باشد بلکه قرآن باید مجموعه‌ای برآمده از نصوص مختلفی باشد که بنای آن به صورت تدریجی در فضای گفتمانی تاریخی خاص (شرایط تاریخی و جغرافیایی مکه) بنیان نهاده شده است. او با دیدگاه رایج مسلمانان مبنی بر نقش‌بخشی ویژه به خلیفه سوم (م 35/656) درباره «توحید مصاحف» مخالف است و معتقد است که بافت سیاسی و فرهنگی دوره عبدالملک مروان (م 86/705) تأثیرات زیادی بر متن قرآن کریم نهاده است. وی دو مقاله نسبتاً مفصل با عنوان «بافت و ساختار قرآن کریم» و «رسمیت یافتن قرآن کریم[12]» در همین موضوع نگاشته است. همچنین تحلیلی از روش‌های مختلف مطالعه قرآن همچون «مطالعه نسخه‌های خطی قرآنی در غرب»، «رویکرد کودیکولوژیک[13] به قرآن»، «رویکرد اپیگرافی[14]»، «مطالعه بافت و پیدایش قرآن» و «برداشت شیعه از تاریخ قرآن» ارائه شده است.

یکی از نکات مهم روش‌شناختی تحقیق در این حوزه که سرویراستاران این اثر در نهایت دقت به آن اشاره کرده‌اند نامتقارن بودن رابطه میان «رویکرد تاریخی و رویکرد هم‌دلانه» درباره تحقیق پیرامون قرآن کریم است. در واقع، گفتمان پذیرنده دینی (که در یهودیت، مسیحیت و اسلام صادق است) تلاشی برای نمایش تصویری جاودانه، متعالی و ابدی از دین است و درباره آن سخن می‌گوید. از سوی دیگر، رویکرد تاریخی، از موقعیت‌های موقتی، انسانی، زمینی، محلی، مشروط و متشکل از متن سخن می‌گوید. به عبارت دیگر آنچه مورخ به دنبال آن است، دور از آن چیزی است که پذیرندگان رویکرد دینی از آن سخن می‌گویند. بنابراین مورخ بر ابعاد مادی، سیاق و بافت، بعد بشری و گفتمان موجود اصرار می‌ورزد و پذیرشی (پیشینی) نسبت به آن دین ندارد. این مسیر دقیقاً نقطه افتراق قرآن مومنان با قرآن مورخان است. به باور سرویراستاران این مجموعه «نبوت محمد (ص)، که پس از رحلت وی با سرعت به سلطنت تبدیل شد، همچنان حاوی پیام‌هایی رازآلود است.»

ایده اصلی مجموعه «قرآن مورخان» استفاده از روش مطالعه تاریخی – انتقادی قرآن کریم از خلال گزارش‌های تاریخی اعم از کتیبه‌ها، نامه‌ها، متن قرآن کریم، نسخه‌ها و.. است. بدیهی است گاه تحلیل‌های ارائه شده بر اساس این روش، همدلانه با اعتقاد مسلمانان نبوده اما از این حیث اهمیت دارد که می‌تواند زمینه‌های انجام تحقیقات بیشتر و همچنین دست‌یابی به اطلاعات تاریخی مبتنی بر فلسفه تاریخ[15] را در دسترس مخاطب معاصر قرار دهد. در انتها خاطرنشان می‌شود که این اثر محققانه، نیازمند انجام کاوش‌های تحلیلی بنیادین است و بنا بر این گنجاندن آن در قالب یک گزارش مختصر ممکن نیست. در همین راستا گزارش تحلیلی و مفصل این مجموعه به زودی توسط نگارندگان همین نوشتار منتشر خواهد شد.

 

درباره نویسندگان:

*محمد باعزم، دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی و دانش‌آموخته زبان فرانسه از سفارت فرانسه

*حمیدرضا تمدن دانشجوی دکتری رشته فقه و حقوق اسلامی

*جناب آقای مجید سلیمانی نیز در وب‌سایت دین آنلاین به ارائه توضیحات شفاهی درباره این اثر مبادرت ورزیده‌اند که از تکرار آن‌ها در این نوشتار صرف نظر می‌شود.

 

منابع:

[1]. le contexte

[2]. la genèse

[3]. این بخش در اینترنت منتشر می‌شود تا به راحتی، امکان به روزرسانی منظم فراهم گردد.

[4]. Stephen J. Shoemaker

شومیکر متخصص تاریخ مسیحیت و تاریخ آغاز اسلام است

[5]. Moshe Bar-Asher

[6]. les écrits apocryphes juifs

اَپوکریفا در اصطلاح به کتاب‌هایی باستانی با محتوای یهودی و مسیحی گفته می‌شود که برخی از گروه‌های یهودیت، کاتولیک، ارتدکس و پروتستان، آن‌ها را نیمه‌شرعی نامیده‌اند.

[7]. از ادیان ایران باستان در در قرون نخستین اسلامی و پیش از آن

[8]. Michel Tardieu

[9]. EPHE

[10]. Maximalist:

رویکرد بیشینه‌گرا بر خلاف رویکرد کمینه‌گرا، طیف وسیع‌تری از گزارش‌های تاریخی را در تحلیل خود مبنا قرار می‌دهد.

[11]. Minimalist

[12]. دی در این مقاله به تاریخ جمع قرآن کریم و شرح ماوقع آن دوران پرداخته است. او همچنین در این مجموعه 22 سوره از قرآن کریم که عمدتاً از سوره‌های میانی است را با رویکرد تاریخی شرح و تفسیر کرده است.

[13]. نسخه شناسی

[14]. کتیبه خوانی

[15]. برای اطلاعات بیشتر نک سرتاسر اثر: تأویل التاریخ العربی عند بعض المفکرین المغاربه المعاصرین