روایت منابع اسلامی درباره صابئین؛ تلاش برای دوری از خلط و خطا
مؤلف «پژوهشی در آیین صابئین: با تکیه‌بر منابع اسلامی» با تکیه‌بر منابع اسلامی از فرهنگ‌شناسی صرف دوری جسته و سعی کرده با فرقه‌شناسی در حدّ امکان، مباحث مربوط به صابئین را از خلط و خطا برهاند و راه شناخت حقیقت این آیین را هموارتر کند.
کتاب «پژوهشی در آیین صابئین: با تکیه‌بر منابع اسلامی» نوشته حیدر علی رستمی منتشرشده است. «آیین صابئین» کهن‌ترین آیین و یا از کهن‌ترین آیین‌های جهان دانسته شده است که هنوز وجود دارد. بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، روزگاری گستره این آیین کهن، تمامی نقاط آباد و قابل سکونت زمین از کرانه‌های رود نیل گرفته تا روم، شام، یونان و فلسطین، بین‌النهرین، ایران، یمن، هند و چین را دربر می‌گرفته و همه نژادها و زبان‌ها و ملت‌ها را شامل می‌شده است. شوکت فراگیر و قدرت گسترده صابئین قرن‌ها ادامه داشته و سبب شده در جای‌جای جهان، سلسله‌هایی از پادشاهان و حکمرانان صابئی‌مذهب به وجود آید.
ظهور آیین‌های دیگر همچون یهود، زردشت، بودا، مانی، نصارا و آن‌گاه اسلام موجب شد تا به تدریج از قدرت و نفوذ فوق‌العاده این آیین کاسته شود و خورشید تابان آن آیین جهان‌شمول رو به افول و تاریکی رود؛ تا جایی که اینک تنها منطقه جغرافیایی که می‌توان صابئین را در آن یافت، سرزمین کوچک و محدودی از جنوب ایران و عراق است که تعداد بسیار کمی از پیروان این آیین در آن به سر می‌برند و آنان نیز همچون کاروانی خسته و فراموش شده، رفته‌رفته به سوی نابودی گام برمی‌دارند.
آمدن نام صابئین در کنار نام یهودیان و مسیحیان در سه آیه از آیه‌های قرآن مجید سبب شد تا دانشمندان مسلمان به تحقیق و گفتگو درباره آنان بپردازند، و بدین وسیله مانع حذف نام آنان از دفتر تاریخ و فرهنگ و تمدن بشری شوند. در همین راستا، واژه‌شناسان مسلمان کوشیدند ریشه و معنای لغوی واژه «صابئین» را بیابند، و تاریخ‌نگاران درصدد برآمدند تاریخ طولانی و قدیمی ایشان را بنگارند، و دانشمندان ملل و نحل خواستند از آراء و عقاید آنان آگاهی یابند، و مفسران و فقیهان نیز کوشیدند پرده ابهام از حقیقت آیین آنان کنار زنند و جایگاه دینی و حکم فقهی ایشان را روشن سازند؛ اما مشکلات زیادی که فراروی این محققان بود نگذاشت تا بسیاری از آنان با وجود علاقه و خواست و تلاش علمیِ خود به آنچه لازم و شایسته بود، دست یابند.
به جز کتاب‌های انگشت‌شماری که در سال‌های اخیر درباره این آیین و باورها و رفتارهای پیروانش انتشار یافته است، کتاب دیگری سراغ نداریم که به طور مستقل و شایسته به شناسایی و معرفی این آیین پرداخته باشد. آنچه در کتاب‌های لغوی، تاریخی، تفسیری، ملل و نحل و مانند آن می‌یابیم از چند سطر تا چند صفحه تجاوز نمی‌کند که بدون تردید این توجه اندک نمی‌تواند آن آیین کهن را آن‌گونه که باید، معرفی کند و بشناساند.
در بخشی از مقدمه کتاب می‌خوانیم: «انزوای اجتماعی و سیاسی صابئین و دوری آنان از مراکز قدرت از زمانی که آیین‌های جدید پا به عرصه حیات گذاشتند، از جمله عواملی بود که نمی‌توانست جاذبه‌ای برای پژوهش و مطالعه درباره آنان و آیینی که به آن پایبند بودند، ایجاد کند و موجب شود تا انعکاسی از آراء و عقاید ایشان در بسیاری از کتاب‌ها و نوشته‌های دانشمندان قدیم مسلمان یافت شود. این امر به طور طبیعی و به تدریج بر ابهامی که بر این آیین و باورها و رفتارهای پیروان آن سایه افکنده بود، می‌افزود.
برخی پژوهشگران علوم مختلف، هنگام روبه‌رو شدن با آیین مهم و مبهم صابئین، آن‌چنان دچار سردرگمی شدند که تلاش آنان حاصلی جز بروز نظریه‌های متفاوت و گاه متضاد در پی نداشت؛ برای نمونه درباره ریشه و معنای لغوی کلمه صابئین با پانزده نظریه مختلف روبه‌رو می‌شویم و درباره آن که ماهیّت آیین آنان چیست با بیش از ده نظریه مواجه می‌شویم. همچنین درباره حکم صابئین در فقه اسلامی، زمان پیدایش آیین ایشان و مؤسس آن و محل سکونت اصلی و اوّلی صابئین نیز اختلاف‌نظرهایی وجود دارد.
علاوه بر انزوای اجتماعی صابئین و دوری آنان از مراکز قدرت و سیاست، عوامل دیگری نیز در کار بود که بحث و تحقیق درباره آنان و آیینشان را با مشکل روبه‌رو می‌کرد. از جمله می‌توان از تسلّط قدرت‌ها و حکومت‌های مجوسیان، یهودیان و مسیحیان بر صابئین نام برد. بدیهی است که سلطه حاکمانی که داعیه‌دار حاکمیّت ارزش‌های دینی خاصّی در جامعه هستند، یورش به ارزش‌های ادیان دیگر را کم‌وبیش به دنبال خواهد داشت. با توجّه به سابقه کهن آیین صابئین و ظهور متعاقب ادیان و آیین‌های دیگر، می‌توان میزان بسیار زیاد و عمیق تأثیرات فرهنگی ادیان غالب را بر آیین مغلوب صابئین، حدس زد.
غلبه یهودیان، مسیحیان و مجوسیان بر صابئین، آیین اصیل ایشان را با آمیزه‌هایی از آیین‌های غالب می‌آمیخت و بازشناسی مؤلّفه‌های اصلی آن را برای پژوهشگران مشکل می‌ساخت تا آنجا که بسیاری را وامی‌داشت تا این آیین را شاخه‌ای از یهودیّت، مسیحیّت و یا مجوسیّت بپندارند و یا آن را ساختگی و ترکیب یافته از چند دین و مذهب دیگر بدانند و برای آن اصالتی قائل نشوند.
موقعیّت خاص جغرافیایی که صابئین در آن می‌زیستند و قرار گرفتن آنان در شاهراه ارتباطات دریایی و زمینی، ورود عناصر فرهنگی بیگانه در این آیین را در روزگار انزوای آن تشدید می‌کرد.
اعتقاد صابئی‌مذهبان به تبشیری و تبلیغی نبودن آیینشان، عدم موازنه فرهنگی میان آنان و پیروان سایر ادیان را باز هم به زیان صابئین تمام می‌کرد و آنان را در زمان‌ها و مکان‌هایی به فریب‌کاری و تظاهر به پایبندی و وفاداری نسبت به دین‌ها و آیین‌های غالب مجبور می‌ساخت تا بلکه از این راه امنیّت جانی، مذهبی و اجتماعی به دست آورند و در سایه این امنیّت کاذب، باورها و رفتارهای مذهبی خود را حفظ کنند؛ غافل از آن که چنین تصمیمی، آنان را ناخواسته به ورطه‌ای می‌افکند که پایانی جز اضمحلال و یا تحریف آیین صابئین نداشت و پس از سال‌ها، شناخت حقیقت آن را با مشکل روبه‌رو می‌کرد و پیروانش را به فرقه‌ها و گروه‌های مذهبی مختلفی تقسیم می‌نمود.
پیدایش فرقه‌های مختلف صابئی‌مذهب نیز به تدریج سبب شد تا بسیاری از دانشمندان دین‌پژوه و تاریخ‌نگار با ملاحظه برخی از آن‌ها و مطالعه آراء و افکارشان، نتیجه تحقیقات و یافته‌های خود را به تمامی صابئین تعمیم دهند و به ابهام و اجمالی که در مورد آیین صابئین وجود داشت، بیفزایند، تا جایی که گروهی از محقّقان، صابئین را یهودی و برخی، آن‌ها را مسیحی و عدّه‌ای، ایشان را مجوسی پنداشتند و بعضی، آنان را به بت‌پرستی، ستاره‌پرستی و یا فرشته‌پرستی متهم کردند؛ در حالی که روش درست دین‌پژوهی آن بود که آراء و عقاید دسته‌ای از صابئین که به یهودیّت، مسیحیّت و مجوسیّت متمایل شده بودند، به تمامی آنان نسبت داده نشود و باورها و رفتارهای گروهی که به بت‌پرستی یا ستاره‌پرستی و فرشته‌پرستی روی آورده و از آیین اصلی خود منحرف شده بودند، به عنوان باورها و رفتارهای تمامی صابئین قلمداد نگردد؛ لیکن اشکال عمده آن بود که صابئین، پیش از آن که «فرقه‌شناسی» شوند و مؤلّفه‌های اصلی آیینشان از آمیزه‌های بیگانه و وارداتی بازشناسی شود، مورد قضاوت و داوری پژوهشگران قرار گرفته بودند و نتیجه، آن شده که اینک بیش از ده نظریه متفاوت و گاه متضاد درباره ماهیّت و حقیقت آیین صابئین به دستمان رسیده است.
بدانیم که غرض از بیان این مطالب آن نیست که محقّقان و مؤلّفان قرون پیشین را سرزنش کنیم که چرا درباره صابئین، تحقیق شایسته و درخوری انجام نداده‌اند و با دیدن پاره‌ای ظواهر از گروهی صابئین و یا شنیدن برخی سخنان درباره گروهی از آنان به قضاوت نهایی و کلّی پرداخته و به راهی رفته‌اند که نه با حقیقت منطبق است، نه با ظاهر قرآن کریم سازگاری دارد و نه مورد رضایت و پذیرش صابئین قرار گرفته، بلکه غرض آن است که بدانیم مطالب معدودی که پیشینیان درباره آیین صابئین به یادگار گذاشته‌اند چه نقایصی دارد تا بتوانیم در تألیف یک اثر جدید و تازه، این نقایص را به حدّاقل برسانیم و از نور حقیقت بیشتر بهره گیریم.
نباید فراموش کنیم که از مهم‌ترین منابع دین‌پژوهیِ درست و تحقیق قابل اعتماد درباره یک آیین، آن است که کتاب‌های دینی آن آیین در دسترس محقق باشد تا او بتواند از لابه‌لای مطالب این کتاب‌ها، به ماهیت آن آیین دست یابد و بدون واسطه از باورها و ارزش‌ها و بایدها و نبایدهای آن آگاه گردد.
با تأسّف، آن‌گونه که تاریخ نشان می‌دهد، محققان قرون پیشین هرگز نتوانستند به کتاب‌های دینی صابئین دست یابند و از محتوای آن‌ها آگاه شوند؛ زیرا صابئین، پنهان نگاه داشتن این کتاب‌ها و عدم آگاهی دیگران از محتوای آن‌ها را از لوازم تدیّن و تقیّد به آیین خود می‌دانستند. تلاش صابئین در حراست از این کتاب‌ها تا آنجا بوده که در تحقیقات دانشمندان قدیم به کمتر موردی برمی‌خوریم که به محتوای این کتاب‌ها استناد شده باشد و جالب آن که بسیاری از پژوهشگران که به طور اجمال می‌دانسته‌اند که صابئین دارای کتابی دینی هستند که آن را تلاوت می‌کنند، می‌پنداشته‌اند که آن کتاب، زبور داود (ع) است و حال آن که با تحقیقات جدید روشن شده است که چنین کتابی در اختیار صابئین نیست و آنان نیز زبور را از کتاب‌های دینی خود به شمار نمی‌آورند.
علاوه بر محرومیّت محققان قدیم از دسترسی به متون مذهبی صابئین، آنان از اندیشه‌های پیروان این آیین و به خصوص روحانیان و آگاهان ایشان نیز محروم بوده‌اند. روشن است که چنین محرومیّتی سبب می‌شود که کار تحقیق به سرانجام مطلوب نرسد؛ زیرا از بهترین راه‌های شناخت صحیح یک آیین، مراجعه مستقیم به پیروان آن آیین و به ویژه کسانی است که از اصول و فروع آن، آگاهی کافی دارند و عهده‌دار بیان و تبیین آن هستند. خوشبختانه در سال‌های اخیر پس از ترجمه برخی کتاب‌های مقدّس و تاریخی صابئین و در دسترس قرار گرفتن آن‌ها و نیز پس از اقدام پیروان این آیین به انتشار نظریه‌های خود درباره اعتقادات خویش و دفاع از برداشت‌های ناروایی که نسبت به آن صورت گرفته و می‌گیرد، راه رسیدن به حقیقت تا اندازه‌ای هموار شده و امیدِ ناکام مانده محققان قرون پیشین به امید و آرزوی تحقق‌پذیری تبدیل شده است.
اگرچه تلاش دین‌پژوهان جدید را از این لحاظ که به طور مستقیم و بدون واسطه درصدد بوده‌اند تا کهن‌ترین آیین زنده جهان را شناسایی کنند، باید ارج نهاد، لیکن از آن رو که از تحقیقات دانشمندان قدیم استفاده لازم را نبرده و بیشتر سعی کرده‌اند تا با مراجعه و مطالعه میدانی به نوعی «فرهنگ‌شناسی» بپردازند، می‌توان انتقاد کرد.
بی‌تردید توجه به پژوهش‌های گذشتگان ـ هر چند پراکنده و کوتاه باشد ـ در غنی شدن تحقیقات جدید نقش بسزا و انکارناپذیری دارد؛ زیرا فهم سیر تحوّلی بسیاری از باورها و رفتارهای صابئین و پیشینه تاریخی آنان به جز این راه، امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین مناسب‌ترین و درست‌ترین راه برای تحقیق درباره صابئین، استمداد و بهره‌جویی از تلاش‌های گذشته و استفاده از زحمت‌ها و تألیف‌های تازه و توجه به محتوای کتاب‌های دینی صابئین و عنایت به نوشته‌های خود آنان است؛ کاری که نویسنده این اثر، کوشیده است تا آن را به مرحله اجرا بگذارد و به ثمر برساند.»
در کتاب حاضر سعی شده بیشتر به دین‌پژوهی درباره صابئین پرداخته و از فرهنگ‌شناسی صرف درباره آنان که به شناخت حقیقت آیینشان کمک چندانی نمی‌کند، دوری شود. از این جهت از طرح کردن برخی مباحثی که در کتاب‌های مشابه با تفصیل درباره آن قلم‌فرسایی شده، خودداری شده و به طرح مطالب پرداخته شده که برای شناخت صحیح آیین صابئین، ضروری بوده است.
همچنین در بخش پایانی کتاب نشان داده می‌شود که کم‌توجهی برخی از فقیهان به آن که صابئین، گروه‌های دینی مختلفی دارند، موجب شده تا آنان هنگام صدور فتوا دچار اشتباه شوند و حکم گروهی را به گروه دیگر تعمیم و نسبت دهند.
به صورت کلی در نوشته حاضر تلاش شده تا با فرقه‌شناسی درست صابئین، در حدّ امکان مباحث مربوط به آنان از خلط و خطا رها شود و راه شناخت حقیقت این آیین هموارتر شود. از این رو بحث صابئین در فقه اسلامی که از اهمیّت خاصّی برخوردار است به بخش پایانی کتاب منتقل شده تا پس از روشن کردن آراء و عقاید گروه‌های مختلف صابئی‌مذهب، موضوعِ درستی برای حکم فقهی ایشان تصویر شده باشد.
نویسنده این کتاب کوشیده تا در تمامی مباحث، ترتیب تاریخی مذکور را مورد توجه قرار دهد و با ذکر تاریخِ درگذشت نویسندگانی که به نقل اندیشه‌های آنان می‌پردازد، سیر تاریخی بحث را روشن سازد. این اقدام برای رسیدن به نتایج درست‌تر در این تحقیق، یار و مددکار بوده است. کتاب حاضر برای دانشجویان رشته ادیان و عرفان به عنوان یکی از منابع قابل استفاده برای دروس «ادیان ایران پیش از اسلام»، «دین یهود» و «مسیحیت» تدوین شده است. امید است علاوه بر جامعه دانشگاهی سایر علاقه‌مندان نیز از آن بهره‌مند شوند.
کتاب «پژوهشی در آیین صابئین: با تکیه‌بر منابع اسلامی» نوشته حیدر علی رستمی در 372 صفحه به بهای 32 هزار تومان از سوی انتشارات سمت در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
