به بهانه حوادث گنبد و مشهد؛ غدیر، انقلاب و وحدت اسلامی
انقلاب اسلامی از آغازین روزهای پیروزی خود، مساله امت اسلامی و وحدت میان مسلمین را به عنوان یکی از اهم شعارهای خود در دستور کار قرار داده و در برهه‌های مختلف نیز صدق عملی خود را در تحقق این شعار به نمایش گذاشت.
فراتر از وحدت میان مسلمین، انقلاب با دستور کار قرار دادن محورهایی مانند «دوگانه استکبار-استضعاف»، «جبهه جهانی مستضعفین» و… دایره وحدت را فراتر از مسلمانان قرار داد و غیر و دشمن خود در فضای پر از ظلم و ستم دنیا را، نه دوگانه‌های فرقهای و مذهبی و نه غیریتسازی‌های دینی بلکه جبهه کفر، ظلم و استکبار در دنیا قرار داد. امام خمینی (ره)، رهبر کبیر انقلاب اسلامی در پیام پذیرش قطعنامه، آرزو و آرمان خود را این گونه معرفی کردند: «ان شاءالله ما نخواهیم گذاشت از کعبه و حج، این منبر بزرگی که بر بلندای بام انسانیت باید صدای مظلومان را به همهٔ عالم منعکس سازد و آوای توحید را طنین اندازد، صدای سازش با امریکا و شوروی و کفر و شرک نواخته شود. و از خدا می‌خواهیم که این قدرت را به ما ارزانی دارد که نه تنها از کعبهٔ مسلمین، که از کلیساهای جهان نیز ناقوس مرگ امریکا و شوروی را به صدا درآوریم.»
اما در عین حال انقلاب در ایران در جامعه‌ای شیعی انجام شده و از همان ابتدا نیز دوگانه وحدت اسلامی و تهی شدن از ثوابت مذهب به شدت مطرح شد که در رأس این دوگانه‌سازان طرفداران نگاه سنتی به شیعه و عمدتاً مخالف نظریه وحدت اسلامی بودند.
«عید غدیر خم» و واقعه نصب امیرالمؤمنین (ع) به ولایت جامعه اسلامی یکی از نقاط عطف هویت شیعی است که در طول تاریخ نیز شیعیان از آن به انحاء مختلف دفاع کردهاند. رهبران انقلاب اسلامی نیز هیچگاه نسبت به غدیر بی‌تفاوت نبودند و همیشه از آن به عنوان نشان تشیع سخن گفته‌اند.
البته نقطه تاکید رهبران انقلاب اسلامی بر مسالهٔ غدیر متفاوت از خوانش سنتی آن است. یکی از ثوابت اندیشهٔ خمینی کبیر، عدم جدایی دین از سیاست است که نقطهٔ افتراق جدی میان او و قرائت‌های دیگر دینی اعم از سنی و شیعه ایجاد میکند. این اندیشهٔ برگرفته از حاق دین یکی از نقاط برجسته و روشنش در مساله غدیر هویدا است.
از همین رو امام (ره) در یکی از معدود سخنرانیهای خویش در مورد غدیر فرموده بودند: «و اینکه این قدر صدای غدیر بلند شده است و این قدر برای غدیر ارج قائل شده‌اند- و ارج هم دارد- برای این است که با اقامه ولایت یعنی با رسیدن حکومت به دست صاحب حق، همه این مسائل حل میشود، همه انحرافات از بین می‌رود.» حتی ایشان در این سخنرانی، امیرالمؤمنین (ع) را مایه شرافت بخشی به غدیر میدانند و نه بالعکس و ولایت در غدیر را ولایت معنویه امام نمیدانند بلکه آن را ولایت به معنی حکومت بعد از نبی (ص) تفسیر کردهاند.
مقام معظم رهبری نیز که تقریباً هر ساله در سالروز غدیر سخنرانی داشته‌اند، پرتکرارترین مساله ای که بر آن تاکید داشته‌اند، «امر حکومت و سیاست امت» بوده و حتی در سال 95 مبتنی بر همین اندیشه فرمودند: «قاعدهٔ حکومت و اقتدار و قدرت‌مداری در جامعهٔ اسلامی، با غدیر معیّن شد و پایه‌گذاری شد؛ اهمّیّت غدیر این است. اهمّیّت غدیر فقط این نیست که امیرالمؤمنین را معیّن کردند؛ این هم مهم است امّا از این مهم‌تر این است که ضابطه را معیّن کردند، قاعده را معیّن کردند» امری که در نگاه سنتی به غدیر کمتر توجه میشود.
اما در سخنرانیهای رهبری، یکی دیگر از نقاط پرتکراری که در سالهای مختلف مشاهده میشود، نگرانی ایشان از این مساله است که نکند غدیر موجب اختلاف میان فرق اسلامی گردد. روشن است که نقاط عطف اختلافی مانند غدیر خم، ایام فاطمیه و… ظرفیت تفرقه‌افکنی بیشتری نسبت به سایر مناسبتهای تاریخی دارد و این نگرانی کاملاً عقلایی و بجاست. از همین روست که دائماً بر این مساله هشدار داده‌اند که مبادا غدیر دستمایه تفرقه‌افکنی دشمنان شود. ایشان در سال 1379 در سخنرانی خود فرموده بودند: «فهم علما و دانشمندان – همانند فهم خود حضّار آن حادثه – از این عمل پیغمبر، که دست امیرالمؤمنین را بلند کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» این بود که پیغمبر، امیرالمؤمنین را برای جانشینی خود نصب کرد.
نمی‌خواهیم وارد مسأله شیعه و سنّی و اختلافات و درگیری‌های اعتقادی شویم – دنیای اسلام تا امروز هرچه از دعوای شیعه و سنی کشیده، بس است! – ولی معرفتی که در این کلام عمیق پیغمبر وجود دارد، باید درست فهمیده شود»
برای نمونه دیگر ایشان در سالروز عید غدیر در سال 1393 فرمودند: «آنچه امروز ما باید به آن توجّه کنیم، این است که مسئلهٔ غدیر یک مسئلهٔ اعتقادی است؛ شیعه و پیروان مکتب اهل بیت و مکتب امامت، به مسئلهٔ غدیر پایبندند؛ این پایه و اساس تفکّر شیعه است؛ بدون تردید، و جای بحث نیست. کسانی که شبهه دارند و کسانی که بحث دارند، می‌توانند در محافل علمی، در مجالس تخصّصی، بنشینند راجع به این بحث کنند؛ منطق شیعه قوی، حجّت شیعه حجّت قاطع و بدون تردیدی است؛ لکن این در زندگی عمومی مسلمانان، در همگامی مسلمانان با یکدیگر، در برادری مسلمانان با یکدیگر، باید اثر نگذارد.
مسئلهٔ اختلاف بین فِرَق مسلمان – چه فرقهٔ شیعه و سنّی، و چه فِرَق گوناگونی که در درون دو فرقهٔ اساسی اسلامی وجود دارد – یکی از مراکز طمع دشمنان اسلام بوده است، نه فقط دشمنان تشیّع در طول سالهای متمادی سعی شده است بین مسلمانان اختلاف به‌وجود بیاید چون اختلاف بین مسلمانان، موجب میشود که همّت مسلمانان، نیروی مسلمانان، انگیزه‌های مسلمانان، صرف همین دعواهای درونی و داخلی بشود؛ به مسائل بیرونی خود، به دشمنان بزرگ خود توجّه نکنند.»
اما یکی از نقاط صحبت رهبری که کمتر تحلیل یا درک شده، اشارهٔ گذرای ایشان به این نکته است که غدیر حتی میتواند موجب وحدت میان مسلمین نیز گردد. در این صحبت ایشان نقل قولی از کلام شهید مطهری تحت عنوان «الغدیر و وحدت اسلامی»، را بیان میکنند و میفرمایند: «دشمن می‌خواهد مسئلهٔ غدیر را یک مایهٔ برادرکشی و جنگ و خونریزی قرار بدهد؛ در حالی که غدیر میتواند وسیلهٔ ائتلاف و برادری مسلمانها با هم باشد. مرحوم شهید مطهری (رضوان‌اللَّه‌علیه) قبل از انقلاب یک مقالهٔ مفصلی دربارهٔ کتاب «الغدیر» علامهٔ امینی نوشتند و ثابت کردند که الغدیر علامهٔ امینی، وسیلهٔ وحدت مسلمین است.
بعضی خیال می‌کردند کتاب الغدیر ممکن است مایهٔ افتراق بشود. ایشان میگوید اگر درست فکر کنیم، درست عمل کنیم و سنجیده پیش برویم، کتاب الغدیر مایهٔ وحدت دنیای اسلام است. برادران اهل سنت ما هم می‌توانند در یک محیط خالی از پیش‌داوری به منابع غدیر مراجعه کنند؛ یا می‌پذیرند، یا نمی‌پذیرند. در هر دو صورت، چه بپذیرند و چه نپذیرند، این معنا مسلّم است که قضیهٔ غدیر هیچ‌گونه جنگ و دعوای بین پذیرنده و نپذیرنده به وجود نمی‌آورد و اختلافات را ایجاب نمی‌کند. برای شیعیان هم همین‌طور است. شیعیان هم خدا را شکر کنند که از طرف پروردگار به نعمت این اعتقاد و معرفت متنعم شدند. آن برادرهایی هم که این حقیقت را قبول نکردند، یا مراجعه نکردند، یا اطلاع ندارند و یا نتوانستند ذهن‌های‌شان را قانع کنند، آن‌ها هم اعتقادی ندارند. این، اختلاف و درگیری را ایجاب نمی‌کند»
تاکید ایشان بر این است که اگر درست فکر کنیم و عمل کنیم الغدیر میتواند مایه وحدت شود، اما این مساله لوازم مهمی از جمله شناخت از فضای جهان اسلام دارد. یکی از موانع جدی وحدت در میان مسلمانان، مساله تلقی نادرست از یکدیگر است. شیعه در طول تاریخ در میان عامهٔ مسلمانان به عنوان یک جمعیت انحرافی و رافض وحدت و اتحاد جامعه مسلمین شناخته و اعتقادات بسیار غلط و دور از واقعی نیز به شیعیان نسبت داده شده است. یکی از پژوهشگران در مورد تلقی برخی جوانان تحصیلکرده منطقه افریقای سیاه در مورد شیعیان مینویسد:
«تصویری که از شیعه داریم طبیعتاً تصویر ناخوشی است. یعنی یک متدین عادی دقیقاً نمی‌داند از چه چیز شیعه بدش می‌آید اما می‌داند که مساله نامطلوبی در این میان است. اما قشر تحصیل کرده و کتابخوان اساساً اولین چیزی که با شنیدن لفظ شیعه به ذهنشان می‌آید، عدم پذیرش نبوت حضرت محمد (ص) است. از نظر شیعه قرآن باید بر حضرت علی نازل می‌شد و با اشتباه جبرئیل به پیامبر نازل شده است. پس پیامبر پیامبر نیست و او حق حضرت علی را غصب کرده است. برای همین شیعیان در اذان های‌شان اشهد ان محمد رسول الله نمی‌گویند و به جای آن اشهد ان علیا ولی الله میگویند. مساله دوم؛ لعن و سب خلفا و صحابی و همسران پیامبر است. (از حالت صحبت‌های‌شان معلوم بود که منزجرکننده‌ترین قسمت بخش ماجرا اینجاست.
کانه مساله نخست با وجود وخامت غیرقابل باور است اما مساله دوم قطعی است.) مساله سوم: تحریف قرآن؛ شیعه معتقد است که بخشی از قرآن توسط پیامبر و صحابه ایشان تحریف شده و آیاتی که در مورد حضرت علی وجود داشته از قرآن خارج شده است. مساله چهارم: شیعیان اهل سنت را مسلمان نمیدانند. از نظر شیعیان اهل سنت کافر، اهل دوزخ و منحرفند. مساله پنجم: شیعیان شاخه‌ای از خوارج هستند که از اسلام خارج شده‌اند.»
مرکز پژوهشی پیو در سال 2012 نظر سنجی تحت عنوان «مسلمانان جهان؛ وحدت و تنوع» منتشر کرده و در پرسشی تحت عنوان این که آیا شیعیان را مسلمان!!! می دانید به نتایج قابل توجهی رسیده است. در این گزارش 53 درصد مردم مصر، 50 درصد مردم مراکش، 43 درصد مردم اردن و… اساساً شیعیان را مسلمان نمیدانند. روشن نیست که اساساً نگاه دستهٔ دیگری که شیعیان را مسلمان میدانند به پیروان مکتب اهل بیت (ع) چگونه بوده است.
اگر گفته میشود که غدیر میتواند مایه وحدت جامعه اسلامی شود، و یا سخنانی از این قبیل همه در راستای روشن‌سازی چهرهٔ شیعه و در راستای دفاع است و نه سیاست تهاجم به طرف مقابل و جریانی که در سالهای اخیر تحت عنوان استبصار سعی در گسترش کمّی نگاه به شیعه داشته است.
پس اگر گفته میشود که غدیر میتواند مایه وحدت جامعه اسلامی شود، و یا سخنانی از این قبیل همه در راستای روشن‌سازی چهرهٔ شیعه و در راستای دفاع است و نه سیاست تهاجم به طرف مقابل و جریانی که در سالهای اخیر تحت عنوان استبصار سعی در گسترش کمّی نگاه به شیعه داشته است. طبعاً راه معرفی درست شیعه در میان توده‌ها در درجه اول با رویکرد رفتاری قابل پیگیری است. همان چیزی که در روایات اهل بیت (ع) در برخوردهای رفتاری اخلاقی با مردم دیده میشود.
از سوی دیگر عده‌ای گمان میکنند که بیان نقاط عطف و ممیزات هویتی شیعه جز با طعنه به اعتقادات اهل سنت امکان پذیر نیست (مانند ردیه یکی از اهل علم بر سخنان نادرست یکی از بزرگان اهل سنت بلوچستان در مورد کرونا و کشاندن ماجراهای تاریخی مانند جنگ احد به جوابیه خویش) اما مسلک و روش معلمان انقلاب اسلامی چیز دیگری را نشان میدهد. مرحوم شهید سید محمد باقر صدر (ره) یکی از افراد بیبدیل در این زمینه است.
برای مثال یکی از پژوهشگران عرصهٔ اندیشه شهید صدر در این باره میگوید: «دورترین کتاب شهید صدر از جهان اهل‌سنت که خودش در دورانی مایل به چاپ آن نبود کتاب «فدک در تاریخ» است که شهیدصدر در حدود سیزده سالگی نوشته است. قضیه فدک یک موضوع محل درگیری بین شیعه و سنی است. اما شهیدصدر این کتاب را به‌گونه‌ای نوشته که میتوان آن را با طیب خاطر به یک سنی اهدا کرد، بدون اینکه احساس شود این سنی نسبت به شما و مذهب شما دید منفی پیدا کند؛ بلکه با افتخار می‌توانید بگویید ما این قدر منطقی در مورد یکی از پر نزاع‌ترین موضوعات بین دو مذهب صحبت می‌کنیم.
این فقط به این دلیل نیست که وقتی اسمی از خلفا می‌برد، احترام می‌گذارد بلکه به این دلیل است که در بحث، مبتنی بر تفکر سنی با سنی گفت‌وگو میکند و بالاتر از این، سطح بحث را با یک سری بدیهیات انسانی پیش می‌برد. یعنی شما اگر یک متخصص مذهبی هم نباشید، از منطق این بحث پذیرندگی در شما ایجاد میشود.»
این رویه در دیگر آثار مرحوم شهید صدر (ره) نیز قابل ردیابی است. شهیدصدر هم در ادبیات بیان محتوا مسائل رایجی که باید در فضای اسلامی رعایت شود، مثل احترام به بزرگان اهل‌سنت، ادبیات مناسب و پرهیز از تندی و غیره را کاملاً رعایت کرده است. هم بالاتر از این، سعی میکند محتوایی که تولید میکند، اگر چه مبنایش کاملاً شیعی است اما به نحوی این محتوا را پردازش کند که سنی احساس نکند که با این محتوا تعارض دارد.
با این رویکرد، یعنی اولاً دغدغه تنویر افکار عمومی نسبت به شیعیان (و نه رویکرد شیعهسازی) و ثانیاً روش درست بیان هویت و ممیزات شیعی میتوان امید داشت که غدیر بتواند مایهٔ وحدت اسلامی بشود.
