نگاهی به کتاب «جامعه باستان» اثر «لوئیس هنری مورگان» از بربریت تا تمدن/ احترامی که مورگان برای انسان اولیه قائل بود
مورگان در این کتاب خطوط عمده شیوه‌ای را ترسیم می‌کند که به کمک آن انسان خود را از راه اختراع پی در پی شیوه‌های کارآمدتر تولید، از توحش به بربریت و سرانجام به تمدن فراکشید. او در جامعه باستان همه پرسش‌های عمده‌ای را که هنوز هم برای علم دگرگونی اجتماعی اساسی است، مطرح می‌کند و درباره آن‌ها به روشنگری می‌پردازد.
«جامعه باستان» کتابی است به قلم لوئیس هنری مورگان که با ترجمه محسن ثلاثی و توسط انتشارات ثالث در اختیار مخاطبان قرار گرفته است. کتاب تاریخ تحول انسان‌های اولیه و توانایی آن‌ها برای زیست در این کره خاکی با اتکا بر قدرت ذهن را مورد واکاوی قرار داده و بنابر ضرورت این موضوع ما با کتابی قطور مواجه هستیم.
لوئیس هنری مورگان نویسنده این اثر به عنوان پدر انسان شناسی تکاملی شناخته می‌شود او که از تماس با سرخپوستان «ایروکوایی» در ایالت بومی‌شان یعنی در نیویورک به بررسی انسان کشیده شده بود این مطالعات را ادامه داد و علم انسان شناسی تکاملی را قوام بخشید.
در نگاه نخست، روش سرخپوستان در نام‌گذاری خویشاوندانشان که برای او غیر عادی بود، توجهش را جلب کرد و در ادامه از راه سفرهای شخصی و نیز مکاتبات گسترده به گردآوری موادی درباره اصطلاحات خویشاوندی اقوام گوناگون پرداخت و در خلال همین گردآوری‌ها به این کشف ژرف و هیجان انگیز رسید که نظام‌های خویشاوندی در سراسر جهان وجود داشته‌اند که با یکدیگر همسان اما بانظام‌هایی که برای مردمان هند و اروپایی و سامی‌زبان شناخته شده بودند، تفاوت بسیار داشتند.
این کشف زمینه‌ساز مطالعات بعدی مورگان شد تا سرانجام او را به نگارش کتاب مهم «جامعه باستان» رساند. مورگان در این کتاب خطوط عمده شیوه‌ای را ترسیم می‌کند که به کمک آن انسان خود را از راه اختراع پی در پی شیوه‌های کارآمدتر تولید، از توحش به بربریت و سرانجام به تمدن فراکشید.
با وجود اشتباهاتی که امروزه از این اثر مشخص شده و انتقاداتی که بر آن وارد آمده، او در جامعه باستان همه پرسش‌های عمده‌ای را که هنوز هم برای علم دگرگونی اجتماعی اساسی است، مطرح می‌کند و درباره آن‌ها به روشنگری می‌پردازد.
ما و انسان‌های اولیه
شاید بهترین و جامع‌ترین معرفی کتاب را بتوانیم در جملات آغازین آن و پیش از ورود به مطالب اصلی ببینیم که می‌گوید: «زمانی که نخستین انسان‌ها در نخستین سرزمین‌ها پدیدار شده بودند، چونان انبوهی بی‌گفتار و فرورتبه بودند که نخست بر سر میوه درختان وحشی و خوابگاه‌های ابتدایی با چنگال و مشت و سپس با چماق و سرانجام با جنگ‌افزارهایی که تجربه زان پس برایشان فراهم ساخته بود به نبرد برمی‌خاستند.
تا آنکه کاربرد کلام را فراگرفتند و توانستند به یاری آن آواهای شنیداری و اندیشه‌ها را برسانند و نام‌ها را به کار برند. پس از آن، پیشگیری از جنگ را آغاز کردند و شهرهای دیواربندی‌شده ساختند و قانون‌ها را بنیاد گذاشتند تا نه کسی دزدی کند، نه به غارت دست یازد.
علم نوین بر آن است تا با دقیق‌ترین و جامع‌ترین بـررسی انسان و کارهای او اثبات کند که نژاد ما وجود خویش را به جای آنکه از پله فرازین آغاز کرده باشد، از پله فرودین آغاز کرده و اندک‌اندک به بالا کشیده شـده است؛ دیگر این‌که قدرت‌های بشـری تاریخی از تحـول را پشت سر گذاشته‌اند و سرانجـام این‌که همه عنصرهای فرهنگ چون فنون زندگی ــ هنر، علم، زبان، دین و فلسفه ــ با کوشش‌های اندک‌اندک و رنج‌آمیزی فراهم شده‌اند و در نبرد بین روح و ذهن انسان از یک سوی و طبیعت بیرونی از سوی دیگر به دست آمده‌اند.
مورگان برای انسان اولیه احترام بسیار قائل بود. او به جای آنکه انسان اولیه را چونان آدمی بینگارد که کورمالانه به دستاوردهایی رسیده باشد که هزاران برابر از شگفتی‌های تمدن ناچیزترند-نظری که چندان هم درست نیست- بر اهمیت بنیادی اختراع‌های اساسی و نخستینی تاکید می‌ورزید که به کندی و با رنج به دست آمده بودند.»
از اکتشاف تا مالکیت
مورگان برای تقسیم بندی این دوره‌ها و توضیح این تاریخ طولانی و پر فراز و نشیب، کتاب خود را در چهار بخش اصلی سامان داده است که هر کدام از این بخش‌ها به زیر فصل‌های فرعی تقسیم می‌شوند: رشد عقل از رهگذر اختراع‌ها و کشف‌ها، رشد مفهوم حکومت، رشد اندیشه خانواده و رشد مفهوم دارایی عمده‌ترین مفاهیمی هستند که کتاب بر آن‌ها متمرکز شده است.
نویسنده دلیل تمرکز بر این مفاهیم را این طور توضیح می‌دهد: «اختراع‌ها و کشف‌ها به موازات خطوط پیشرفت بشری در یک رشته متوالی و منظم قرار گرفته‌اند و مرحله‌های پی در پی این پیشرفت را نمودار می‌کنند؛ ضمن آن که نهادهای اجتماعی و مدنی که با نیازهای جاودانی بشر ارتباط دارند، از اندک جوانه‌های آغازین اندیشه تحول یافته‌اند.
این نهادها، اختراع‌ها و کشف‌ها وقایع عمده‌ای را در خود متجسم و حفظ کرده‌اند که بیانگر تجربه پیشرفت بشرند… در سراسر فرجامین بخش دوره توحش و در همه دوره بربریت، نوع بشر عموماً درون تیره‌ها، طایفه‌ها و قبیله‌ها سازمان یافته بود… ساختار این سازمان‌ها، روابط آن‌ها به عنوان حلقه‌های یک رشته ارگانیک و حقوق و امتیازها و تعهدهای اعضای تیره و طایفه و قبیله و رشد ایده حکومت را در ذهن بشر نشان می‌دهند.
نهادهای اصلی بشری در توحش بنیاد گرفته، در بربریت تحول یافته و در تمدن به بلوغ رسیده‌اند. به همین سان خانواده نیز صورت‌های پی در پی را پشت سر گذاشته و نظام‌های بزرگ همخونی و خویشاوندی سببی را آفریده است که تا زمان کنونی بر جای مانده‌اند… مفهوم مالکیت نیز رشد و تحولی همسان داشته است.
سودای تصرف دارایی به عنوان نمودار زیست مایه انباشته که در دوره توحش در حد صفر بود اکنون بر ذهن نژادهای متمدن چیره شده است.»
برای ارتباط بهتر مخاطبان با مطالب هر بخش و یافتن حلقه پیوند میان آن‌ها پیش از پرداختن به بخش‌های چهارگانه مقدمه‌هایی برای آن‌ها آورده شده است که سیر اصلی فراز و فروز مطالب را برای خوانندگان شرح می‌دهد.
کتاب مورگان به سبب زمان انتشار و ایجاد یک خط فکری جدید برای علاقه‌مندان به حوزه انسان شناسی و به ویژه انسان شناسی زیستی و تکاملی می‌تواند بسیار مفید باشد، هر چند که داشتن دانش پایه از این حوزه می‌تواند به درک بهتر مطالب کمک کند اما کتاب برای خوانندگان عام‌تر نیز به شرط صرف توجه خالی از لطف نخواهد بود.
کتاب «جامعه باستان» به قلم «لوئیس هنری مورگان» با ترجمه «محسن ثلاثی» در 748 صفحه، تیراژ 770 نسخه و قیمت 125 هزار تومان به همت نشر ثالث در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
