ناقدان دکتر فیرحی

درگذشت اسفناک و نابهنگام حجه الاسلام و المسلمین داود فیرحی نه تنها جامعه حوزوی و دانشگاهی را در بهت و حیرت فرو برد، بلکه به شکلی تمامی اقشار جامعه را متأثر کرد. در بین قربانیان کرونا، اساتید بزرگی وجود داشته‌اند، اما تجلیلی که از این عالم بزرگوار حوزوی- دانشگاهی صورت گرفت، بی نظیر بود. علت این مسئله را در چند نکته می توان جستجو کرد: پیشتاز بودن در حوزه اندیشه سیاسی اسلام، مباحث عمیق در حوزه فقه سیاسی، آثار متعدد و نوآورانه، اخلاق فروتنانه و جذاب، و فعالیت در سطح توده های مردم، علاوه بر فعالیت دانشگاهی و حوزوی. نقدهای متون ایشان را، طبق یک تقسیم بندی، می توان به سه گروه درون گفتمانی، برون گفتمانی، و پادگفتمانی تقسیم کرد:

داود یکی از دوستان نزدیک بنده بود و هر دو در درون گفتمان نواندیشی دینی قرار داریم. با توجه به بیماری زمینه ای که داشتم، درگذشت او مرا تا حدی متأثر کرد که نتوانستم در هیچ یک از مراسم او شرکت کنم. علاوه بر قرابت روحی، از نظر پروژه فکری نیز بسیار به هم نزدیک بوده و هستیم. هر دو، برخلاف روشنفکران دینی و غیردینی و برخلاف رویکرد سنتی رادیکال و غیررادیکال، خواهان قرائتی مردم سالار، حقوق بشری و عدالت محور از درون دین هستیم. به همین سبب است که همواره تأکید دارم که مرز مشخصی بین نواندیشان دینی و روشنفکران دینی وجود دارد. دوستی عمیق و نزدیک بودن پروژه فکری، اما، باعث نمی شد که به نقد علمی یکدیگر نپردازیم. عجیب آن بود که فوت ایشان دقیقاً با انتشار کتاب «بررسی و نقد متون سیاسی» (نشر کویر) از سوی بنده مصادف شد که سه فصل اول آن به نقد سه کتاب ارزشمند وی اختصاص دارد! ما نشان دادیم که نزدیکی روحی و فکری می تواند با نقد علمی و بی طرفانه جمع شود.

یکی دیگر از ناقدان اخیر دکتر فیرحی، که خارج گفتمان نواندیشی دینی قرار دارد، جناب استاد سیدجواد طباطبایی است. اختلاف نظر این دو بر سر چند مسئله، از جمله نظریه ایرانشهری، شکل گرفت. داود که خود دانشجوی استاد فرهیخته خویش دکتر طباطبایی بود، نشان داد که می توان در طول زمان رشد کرد، به مقام استاد تمامی رسید، و با استاد خود وارد مباحث علمی شد.

گروه سومی که به نقد دکتر فیرحی پرداختند را می توان «اسلام گرایان رادیکال» نامید. حجه الاسلام لیالی در این خصوص می گوید: «ایشان می خواهد فقه و گزاره های فقهی را با گزاره های لیبرالی و لیبرال دموکراسی غربی تطبیق دهد و تفسیر کند که نتیجه آن لیبرالیزه کردن فقه اسلامی است با خوانشی که از میرزای نائینی می گیرد. یکی از پروژه هایی که فیرحی و تیم وی در حال انجام آن بوده و هستند، پروژه تأویل و تفسیر هرمنوتیک از فقه و فقه سیاسی اسلام و به عبارت دیگر خوانشی از دین که از دل آن دموکراسی متولد شود و این در تخصص آقای فیرحی است».

حجت الاسلام نعیمیان نیز معتقد است: «ایشان به دنبال بازخوانی دین با نگاه تجدد بود و برای بازخوانی حکومت و ایجاد دموکراسی از چند روایت نیز برای تأیید استفاده می کرد. رویکرد ایشان ضابطه مند، غیرگزینشی و بدون پیشداوری نبود. احراز صداقت در ایشان نکردم».

به اعتقاد حجت الاسلام روانبخش، «کتب ایشان نشان می دهد که وی راه برون رفت از سنت به مدرنیته را سکولاریزم ملایم می داند. او در طرح مباحث آکادمیک و حوزوی خود، در دو دهه گذشته، در جهت حساسیت زدائی نسبت به گذر از دین و حاکمیت دینی، به مدرنیته و نظام سیاسی سکولار، پلی موسوم به اسلام رحمانی می ساخت که با هیچ یک از مبانی اسلام ستیز و ضدبشری مکاتب غربی، نه تنها تعارضی نداشت بلکه مؤید آن نیز بود. یکی از مباحثی که برای دوستان وزارت خارجه بیان می کرد، شاخص های «اسلام اروپایی» بود؛ پدیده جدیدی که شاید ابتدا در ادبیات آقای هابرماس فرانسوی مطرح شد».

حجت الاسلام دکتر نوروزی نقد خود را با طرح یک سه گانه مطرح می کند: «از نظریه اسلام غیر انقلابی دو نوع اسلام متولد می شود اسلام متحجر و اسلام سکولار، که فیرحی در قالب اسلام سکولار می گنجد. این نکته که برخی تفکر فیرحی را استمرار تفکر مرحوم نائینی و مرحوم طالقانی می دانند به هیچ وجه درست نیست و مرحوم نائینی و شیخ فضل الله نوری از موضع فقه اجتهادی به مواجهه با مدرنیته برخاستند. این انتقاد به رسانه ملی و سایر رسانه ها وارد است که چرا وقتی افرادی مانند مرحوم حسینیان با آن سابقه علمی از دنیا می روند به ابعاد شخصیتی و آثار آنها توجهی نمی کنند، اما در کوتاه ترین زمان ممکن برنامه ای در مورد آقای فیرحی روی آنتن شبکه 4 می رود»!

حجت الاسلام حسن غفاری فرد نیز اندیشه سیاسی دکتر فیرحی را به عملکرد دولت دکتر روحانی چنین پیوند می زند: «وقتی در تلویزیون جمهوری اسلامی سخن از امام حسین (ع) به میان می آورد منظور او حسینی است که در بین الاذهان یک جغرافیا در غرب شکل گرفته است. نقطه مشترک فیرحی با سروش و همفکرانش، دولت حسن روحانی است که خروجی آن در هفت سال گذشته جلوی چشم ملت است».

در خصوص نقدهای اخیر چند نکته قابلیت طرح دارد:

1- در درجه اول باید بین دو گفتمان «نواندیشی دینی» و «روشنفکری دینی» تمایز قائل شویم. روشنفکران دینی، همان گونه که خود مدعی هستند، سکولارند و اعتباری برای فقه سیاسی و اجتماعی در نظر نمی گیرند. برعکس، نواندیشان دینی سکولار نیستند و برای فقه سیاسی و اجتماعی اعتبار قائلند. البته، تفاوتهای دیگری نیز بین این دو گفتمان وجود دارد. مرحوم نایینی از این جهت سرسلسله جنبان نواندیشی دینی است که پدیده های مدرن، همانند پارلمان، را توجیه فقهی کرد. از این جهت بود که شیخ فضل الله این کار را نوعی «بدعت» در قانونگزاری نامید. دکتر فیرحی نیز همانند محقق نایینی سعی داشت تفسیری مردم سالارانه از دین ارائه کند. تعجب از دکتر نوروزی است که مرحوم نایینی را به شیخ فضل الله نزدیک می داند، و پروژه دکتر فیرحی را از راه نایینی جدا فرض می کند! جالب این است که دکتر نوروزی دکتر فیرحی را از مرحوم نایینی جدا فرض می کند و حجه الاسلام لیالی پروژه وی را خوانشی از نظریه محقق نایینی می داند!

2- سکولار خواندن یک شخص یا یک نظریه یا باید همراه با اقرار شخص او، یا تصریح اندیشگی وی، و یا حتی استلزامات اندیشه اش، باشد. همان گونه که بر اهل فضل پوشیده نیست سکولاریسم هم به معنای جدایی دین از سیاست است، هم به معنای تفکیک نهاد دین از نهاد سیاست (دولت). وقتی استاد فیرحی و محقق نایینی را با هم مقایسه می کنیم، معلوم است که بحث در حوزه نخست سکولاریسم تمرکز می یابد. اگر این دو بزرگوار از مردم سالاری و پارلمان و حقوق بشر و مانند آن به شکل درون دینی (با ارجاع به قرآن و سنت) دفاع کنند، آیا سکولار می شوند!؟ این که عین رابطه دین و سیاست است!

3- دموکراسی (مردم سالاری) یک مفهوم است، و لیبرالیسم یک مکتب. مؤلفه ها و متفکران این مکتب در علم سیاست به خوبی مشخص هستند. با این وجود، چگونه می توان اندیشه فقهی و فلسفی دکتر فیرحی را نوعی اندیشه لیبرالی دانست!؟

4- سه گانه «اسلام انقلابی»، «اسلام متحجر» و «اسلام سکولار» نه حصر منطقی دارد، نه با واقعیت سازگار است. اسلام انقلابی می تواند میانه رو باشد، یا رادیکال. استاد مطهری در گروه اول قرار می گیرد، و گروه سوم ناقدان استاد فیرحی در گروه دوم. گفتمان دیگری که در بند اول به آن اشاره شد، «نواندیشی دینی» است که سعی دارد تفسیری عقلانی و مردم سالار از دین به دست دهد. پس، نمی توان از این که دکتر فیرحی در دو گفتمان «اسلام انقلابی» و «اسلام متحجر» قرار نمی گیرد، وی را الزاماً در «اسلام سکولار» قرار داد.

5- پیوند زدن اندیشه استاد فیرحی به عمل دولت یازدهم و دوازدهم تقلیل یک امر اندیشگی به امر سیاسی در حد عملکرد یک دولت است.

6- از نظر اخلاقی، چرا این دوستان نقدهای خویش را به شکل علمی در زمان حیات دکتر فیرحی مطرح نکردند!؟ آیا اخلاق اجازه می دهد کسی را در زمان حیات نقد نکنیم، و بلافاصله پس از فوت وی، او را سکولار و لیبرال و مانند آن بخوانیم! مگر خداوند شما را برای تشخیص عمل اخلاقی از عمل غیراخلاقی منصوب کرده است!؟ برخلاف نقدهای درون گفتمانی و برون گفتمانی، متأسفانه، نقد پادگفتمانی بعضاً از اصول اخلاقی دور شده است. دفاع ناشیانه از حجت الاسلام حسینیان و مقایسه ناشایست وی با این اندیشمند بزرگ علاوه بر مشکلات اندیشگی و اخلاقی، ممکن است شائبه های سیاسی را نیز القا کند.

7- خلط مفاهیمی همچون دموکراسی و سکولاریسم، تقلیل امر اندیشه ای به امر جامعه شناختی، برداشت سطحی از هرمنوتیک و اشاره به افکار «هابرماس فرانسوی!!» عمق اندیشه سیاسی ناقدان گروه سوم را مشخص می کند! لب مطلب همان است که حجه الاسلام روانبخش به آن اشاره کرده است: «پروژه دکتر فیرحی ترویج اسلام رحمانی بود». اگر این گزاره درست باشد، تعجب ندارد که قدر مشترک ناقدان گروه سوم را نیز در یک کلام باید جستجو کرد: «اسلام سیاسی رادیکال غیررحمانی»!

(روزنامه شرق، 6/9/99)