فارابی؛ بزرگترین نظریه‌پرداز موسیقی در تاریخ اسلام
پژوهشگران فلسفه و فارابی پژوهان، معتقدند که این فیلسوف مسلمان نخستین نظریه پرداز مسلمان است که به بررسی فلسفی موسیقی پرداخته و هنوز هم آرای او در این زمینه معتبر است.
دبیر علمی همایش بین المللی فارابی، با بیان اینکه این فیلسوف را باید پیشگام فلسفه بینارشته ای دانست گفت: فارابی مبدع فلسفه موسیقی است که با رویکردی عقلی و علمی اندیشه‌های فیثاغورثی و افلاطونی را با فرهنگ ایرانی زمان خود همراه می‌کند و تا امروز این نظریه اهمیت دارد.
وی افزود: نظرات و تعاملات فارابی در آثار بسیاری از از استادان و فیلسوفان ادامه می‌یابد، اما نظرات او در موسیقی از نظر دور مانده است و پس از ابن سینا کمتر رساله‌ای در حوزه موسیقی نوشته شده است.
خورابه، با اشاره به مباحثی چون گونه‌شناسی رویکردها و ارجاعات در موسیقی که در رساله موسیقی کبیر فارابی شرح داده شده، اظهار داشت: فارابی در پاسخ به چیستی موسیقی می‌گوید موسیقی مجموعه‌ای از الحان است اما مسئله ارتباط موسیقی و زبان از قدیم مورد توجه بوده و فارابی نیز در آن مداقه کرده است.
او می‌گوید آلات موسیقی آواهای برخاسته از حلق و دهان را نیز شامل می‌شود در حالی که همنشینی آهنگ و کلمات در اصوات انسانی استفاده می‌شود، فارابی معتقد است موسیقی آوازی و همراه با کلام مقدم بر موسیقی بی آواز است و چون غایت و هدف در اندیشه افلاطونی اهمیت دارد موسیقی همراه با آواز و معنا می‌یابد.
این پژوهشگر ادامه داد: فارابی هنر به طور کلی و موسیقی را به طور اخص نوعی نطق می‌داند که عقل خاص انسانی است از دیدگاه او نغمات موسیقی را می‌توان هرچیزی دانست که به حس، تخیل و تعقل در آید.
وی در ادامه به توضیح موسیقی عینی و ذهنی نزد فارابی پرداخت و افزود: در مواجهه با قطعه موسیقی این سؤال مطرح می‌شود که چه حسی را برمی‌انگیزد فارابی لذت و رنج را تابع کمال ادراک می‌داند می‌گوید این لذت است که مورد توجه قرار می‌گیرد، نغمه، صوت و لحن را نمی‌توان بدون محسوس شدن مورد توجه قرار داد.
خورابه در پایان خوانش و درک موسیقی از دیدگاه فارابی را مستلزم کنش و مطالعه فلسفی دانست.
تأثیر فارابی در نظریه موسیقی جدی و عمیق است
حسن بلخاری، رئیس انجمن مفاخر و آثار فرهنگی ایران با بیان اینکه فارابی یکی از برجسته‌ترین موسیقی دانان اسلامی است گفت: کتاب موسیقی کبیر او که بخش دوم آن گمشده یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه موسیقی در تاریخ اسلام بوده است پیش از فارابی کندی هم به مطالبی در حوزه فلسفه موسیقی اشاره می‌کند اما تأثیر فارابی بعد از نوشتن موسیقی کبیر در نظریه موسیقی بسیار جدی و عمیق است.
این استاد دانشگاه تهران، افزود: فارابی در احساس علوم که به خاطر آن به معلم ثانی مشهور شد علوم را طبقه بندی می‌کند در بخش سوم کتاب که مربوط به علم ریاضی است موسیقی را یکی از تقسیمات ریاضی می‌داند.
این کار متأثر از تقسیم بندی یونانی‌ها از علوم است چون افلاطون و ارسطو هم به آن اشاره کردند. در تفکر یونانی موسیقی به ترقی معرفت کمک می‌کرده و شعر و نمایش نیز نگره فلسفی داشتند، یونانیان نقش تربیتی موسیقی را جدی گرفتند و درباره آن بسیار نوشتند. فارابی نیز متأثر از ارسطو است.
وی با اشاره به نسبت فلسفه و موسیقی گفت: فارابی در مقدمه موسیقی کبیر این تفکر در فلسفه یونان و افلاطون که متأثر از اندیشه فیثاغورسی است و می‌گوید موسیقی بانک افلاک است را رد می‌کند و موسیقی را شاخه‌ای علمی می‌داند.
در کتاب دوم موسیقی کبیر که گم شده، فارابی مفصلاً درباره رد این نظریه سخن گفته اما ما به آن دسترسی نداریم اما ابن سینا هم نظر او را تأیید می‌کند.
بلخاری در ادامه با خواندن اشعار مولانا به تشریح نظریه او در باب موسیقی پرداخت.
سید محمدرضا بهشتی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران نیز به تشریح مسئله دید و شنید از نظرگاه فلسفی پرداخت و گفت باید دید فارابی چه اندازه از الگوی شنیدن و سکوت استفاده کرده است.
وی افزود ما با یک حوزه پژوهشی بسیج روبه رو هستیم از کلمه تا درک که خود را در عرصه موسیقی نشان می‌دهد نکته ما را با مسئله شناخت و درک جهان مرتبط می‌کند و نگاه تازه‌ای به ما برای درک موسیقی می‌دهد.
موسیقی نخست شنیداری و سپس ریاضی است
سید محمدتقی طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به مفهوم پویایی در تفکر فارابی گفت: او موسیقی را در حوزه ریاضی می‌فهمد که غلط نیست اما کامل هم نیست.
وی افزود: هنگامی که فارابی احصاء العلوم را می‌نوشت به پیوستگی علوم اشاره کرد. وی تعریف مشخصی از علوم دارد فایده و فضیلت آنها را مطرح می‌کند و فهم اینکه فارابی موسیقی را ذیل ریاضی می‌فهمد درست است اما آن را تنها راه درک موسیقی نمی‌داند و این گونه پویایی به بخشی از موسیقی تبدیل می‌شود.
طباطبایی با اشاره به اینکه فارابی در حوزه موسیقی, صناعت عملی را بر نظری مقدم می‌داند، اظهار داشت: او همیشه نظر را بر عمل مقدم داشته اما درباره موسیقی نظر دیگری دارد.
وی با تشریح نسبت‌ها و فواصل در موسیقی و ریاضی گفت: موسیقی از طبیعت و فطرت پدید می‌آید، فاصله خوش و گوش نواز است که موجب می‌شود که شنونده آن را تشخیص دهد. این فواصل وقتی روی ساز می‌آید قابل اندازه گیری می‌شود اما حتی اگر بگوییم این قواعد فیزیکال است و ریاضیست مبادی آنها تجربی باقی می‌ماند. کیفیت موسیقی نخست شنیداری است و سپس ریاضی می‌شود.
طباطبایی افزود: ما با کیفیت موسیقی روبرو هستیم که تغییر پذیر است و به همین دلیل پویایی وارد آن می‌شود زیبایی آن را گوش مخاطب تشخیص می‌دهد نه فقط از اصول ریاضی، این زیبایی شناسی در فرهنگ‌ها و در دوره‌های تاریخی تغییر پذیر است.
این استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: موسیقی فقط ریاضیات نیست و به تجربه زیسته افراد مرتبط است هم در بخش‌های موسیقی یک سرزمین به هم در موسیقی جهان آنچه بر روح و جان و فرهنگ گذشته در شکل گرفتن موسیقی اثرگذار است.
در بخش ابتدایی و انتهایی این برنامه, سید تیمور مهرابی به نواختن تنبور و مراد آقایی به نواختن قوپوز پرداختند.
کوتاه از فارابی
ابونصر محمد بن محمد بن طارخان بن اوزلوغ فارابی (۲۵۹-۳۳۹ قمری)، از بزرگترین فلاسفه و دانشمندان ایرانی عصر طلایی اسلام است که در علم، فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی، پزشکی، ریاضیات و موسیقی تخصص داشت. فارابی به مکتب نوافلاطونی تعلق داشت که سعی داشتند تفکرات افلاطون و ارسطو را با الهیات توحیدی هماهنگ کنند و در فلسفه اسلامی نیز از جمله اندیشمندان مشایی محسوب می‌شود. فارابی شرح‌های ارزشمندی بر آثار ارسطو نگاشته و به سبب همین او را معلم ثانی خوانده‌اند. برگرداندن آثاری از او به زبان لاتین به شهرت وی در مغرب زمین انجامید.
سال ۲۰۲۰، از سوی یونسکو، برای تقدیر از ابونصر فارابی، در نظر گرفته شده بود.
