اخلاق و فرهنگ شهرنشینی در ایران در گفتگو با مصطفی معین
شرایط دوره گذار جامعه ایرانی همراه با فقر و تنگناهای معیشتی ناشی از تحریم اقتصادی، احساس نابرابری به علت ناکارآمدی مدیریت اجرائی و فساد اداری و پیامدهای بلند‌مدت جنگ تحمیلی خود را به شکل مسائل و مشکلات روانی و اجتماعی، فردگرایی و منفعت‌طلبی، قانون‌شکنی و آنومی پایداری که به افول ارزش‌های اخلاقی منجر شده است، نشان می‌دهد.
مصطفی معین، سیاست‌مدار شناخته‌شده و استاد دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران، این روزها در تدارک برگزاری همایشی با نام اخلاق و فرهنگ شهرنشینی است؛ همایشی که قرار است روزهای 29 و 30 بهمن 99 به صورت مجازی برگزار شود. آنچه در ادامه می‌آید، متن گفت‌وگویی است که به این منظور با مصطفی معین، رئیس نخستین دوره همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی انجام شده است.
وضعیت کنونی اخلاق و فرهنگ شهرنشینی در کشور چه اندازه با شرایط مطلوب و ایدئال فاصله دارد؟
بی‌تردید شهرهای ما از نظر قانون‌مندی و نظم و مقررات، رعایت قواعد اخلاقی و آداب رفتار شهرنشینی، خشونت و پرخاشگری، رفاه و امنیت، هوا و فضای سالم، حفظ محیط زیست، مسئولیت متقابل افراد جامعه، رعایت حقوق شهروندی و مشارکت شهروندان در اداره بهتر شهر در وضعیت قابل قبولی نیستند! ما انتظار آرمان‌شهر یا مدینه فاضله افلاطون و فارابی را نداریم؛ اما کیفیت و شرایط شهرنشینی جامعه ما نه‌تنها با کشورهای توسعه‌یافته قابل قیاس نیست؛ بلکه آن را حتی با بسیاری از جوامع شهری در کشورهای اسلامی هم نمی‌توانیم مقایسه کنیم. در واقع کلان‌شهرهای ما روستا‌شهرهایی هستند که بی‌رویه گسترش یافته، با آداب و فرهنگ شهرنشینی بیگانه‌اند و نیز فاقد ویژگی‌های رفتاری مثبت روستانشینان هستند.
چه نسبتی میان آنومی پایدار‌شده در کشور با کدها و بایسته‌های اخلاقی در جامعه می‌توان برقرار کرد؟ آیا میان این دو رابطه‌ای مستقیم برقرار است یا این نسبت را باید به گونه‌ای دیگر تبیین کرد؟
شرایط دوره گذار جامعه ایرانی همراه با فقر و تنگناهای معیشتی ناشی از تحریم اقتصادی، احساس نابرابری به علت ناکارآمدی مدیریت اجرائی و فساد اداری و پیامدهای بلند‌مدت جنگ تحمیلی خود را به شکل مسائل و مشکلات روانی و اجتماعی، فردگرایی و منفعت‌طلبی، قانون‌شکنی و آنومی پایداری که به افول ارزش‌های اخلاقی منجر شده است، نشان می‌دهد. از نظر من با اصلاح ساختار مدیریت کشور و رفع فساد و مشکلات اقتصادی و کاهش احساس نابرابری و تبعیض، شاهد نظم و ثبات و سامان بهتری در وضعیت اجتماعی و اخلاقی جامعه خواهیم بود. در‌عین‌حال آموزش‌های عمومی و ترویج آداب شهرنشینی و اخلاقیات شهروندی هم در جای خود ضروری است.
نهادینه‌کردن مؤلفه‌های اخلاقی در جامعه حرکتی بطئی و تدریجی است. برگزاری رویدادهایی نظیر این همایش تا چه حد می‌تواند جامعه ایرانی و زیست انسان ایرانی را اخلاقی‌تر کند؟
مهم‌ترین هدف و راهبرد در این‌گونه همایش‌ها، ارائه نتایج مطالعات انجام‌گرفته، بحث و تبادل نظر علمی و انجام آسیب‌شناسی درباره آفت‌های اخلاقی جامعه و به‌دست‌آوردن علل ریشه‌ای و زمینه‌ای آنهاست تا بر پایه نتایج آن مراجع مربوط بتوانند سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی اثربخشی را تدوین کنند و به اجرا در‌آورند. تداوم برگزاری دوره‌ای این همایش می‌تواند به‌تدریج یک گفتمان اخلاقی را ایجاد کند که محرکی برای مسئولان، نخبگان و عموم شهروندان در راستای ارتقای اخلاق و فرهنگ شهرنشینی باشد. مخاطبان همایش، دولتمردان، هم نخبگان و قشر فرهیخته و هم مردم هستند و اشتراک مساعی همگی برای تحقق اهداف مد‌نظر ضروری و حتمی است. امیدوارم که برگزاری همایش بازتاب مثبتی را در میان دانشگاهیان، صاحب‌نظران مسائل اجتماعی و فرهنگی، مسئولان سیاسی و اجرائی، مراجع سیاست‌گذاری فرهنگی کشور و نیز جامعه داشته باشد و بتوانیم از بازخوردهای آن در ادامه راه بهره‌گیری کنیم.
چه شد که به فکر برگزاری همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی افتادید و چه ضرورت و اولویتی در برگزاری این همایش وجود دارد؟
طبق سیاست‌های پیش‌بینی‌شده در برنامه راهبردی انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری، علاوه بر جلسات سخنرانی یا میزگرد ماهانه انجمن، هر چهار سال یک بار همایشی علمی در سطح بین‌المللی و هر دو سال یک بار همایش علمی در سطح ملی خواهیم داشت. برگزاری «نخستین همایش ملی اخلاق و فرهنگ شهرنشینی» در همین فرایند برنامه‌ریزی شده است. امروزه با افزایش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها و گسترش سریع و بی‌رویه شهرنشینی، با کهکشانی از مسائل و مشکلات فرهنگی، اخلاقی، ناهنجاری، حاشیه‌نشینی، فقر و بی‌کاری، جرائم، خشونت، معضل ترافیک و آلودگی هوا، تخریب محیط زیست و دیگر آسیب‌های اجتماعی مواجه هستیم. اکنون برای ریشه‌یابی علمی آسیب‌های فوق، تبادل نظر و ارائه راه‌حل برای بهبود شرایط و کیفیت زندگی شهرنشینان، این همایش با شعار محوری «اخلاق برای شهروندان، فرهنگ برای زندگی» برگزار می‌شود. دبیری علمی همایش را جناب دکتر میرطاهر موسوی که از جامعه‌شناسان شاخص و فرهیخته کشور هستند، بر‌عهده دارند و دبیری اجرائی را سرکار خانم دکتر معارف‌وند پذیرفته‌اند که با سختکوشی ایشان و همکاری مسئولان دفتر انجمن ایرانی اخلاق امید می‌رود که همایش به همه اهداف خود به نحو مطلوب برسد.
طبق زمان‌بندی تعیین‌شده قرار بود همایش در سال گذشته و سپس خرداد امسال برگزار شود که به خاطر اوج‌گیری شیوع کرونا باز هم به تعویق افتاد؛ در‌عین‌حال به جز چند سخنرانی در مراسم افتتاحیه و اختتامیه بقیه سخنرانی‌ها که از قبل ضبط شده است، به صورت مجازی ارائه خواهد شد. علاوه بر مفاهیم و نظریه‌ها، سخنران‌هایی از اصناف، گروه‌های اجتماعی و حِرف مختلف، دیدگاه‌ها و تجارب خود را به صورت واقعی و ملموس در زمینه مسائل و مشکلات فرهنگی و اخلاق حرفه‌ای حوزه کاری خود بیان خواهند کرد و پیشنهادهای اجرائی می‌دهند.
چه گروه‌ها و نهادهایی برای برگزاری همایش با شما همکاری کردند؟
انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری این همایش ملی را با همکاری و پشتیبانی علمی ارزشمند انجمن جامعه‌شناسی ایران، دانشگاه تهران، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه علوم بهزیستی، معاونت اجتماعی شهرداری تهران، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، انجمن جمعیت‌شناسی ایران، مؤسسه رحمان و برخی از دیگر نهادهای علمی، پژوهشی، دولتی و غیردولتی در مراحل مختلف برنامه‌ریزی کرده که روزهای چهارشنبه و پنجشنبه (در تاریخ ۲۹ و ۳۰ بهمن جاری) برگزار خواهد شد.
انجمن اخلاق در علوم و فناوری طبق اعلام، توجه به اخلاق را موضوعی محوری قرار داده است. فکر می‌کنید این انجمن تا چه اندازه توانسته به رسالت و اهداف خود در این زمینه جامه عمل بپوشاند؟
در اواخر سال ۱۳۸۳ که با مجوز وزارت علوم، این انجمن فعالیت خود را آغاز کرد، موضوع اخلاق بسیار غریب‌تر از این زمان بود و حضور مؤثری در رسانه‌ها یا به‌عنوان منشور یا آیین اخلاق حرفه‌ای در نهادهای دانشگاهی یا دستگاه‌های اجرائی و در گفتار بزرگان نداشت. انجمن با برگزاری جلسات منظم سخنرانی/میزگرد ماهانه در مسائل و موضوعات مبتلابه اخلاقی و اجتماعی، تشکیل کنفرانس‌های ادواری سالانه (مجمع عمومی)، دوسالانه (ملی) و هر چهار سال یک بار (بین‌المللی)، کارگاه‌های آموزشی و ترویجی، انتشار فصلنامه‌های علمی-پژوهشی اخلاق در علوم و فناوری به زبان فارسی و به‌تازگی به زبان انگلیسی تلاش کرده است که مسئولان کشور و مراجع سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی، انجمن‌های علمی و نهادهای مدنی، دانشگاهیان و نخبگان علمی و سیاسی و مدیریتی را به اهمیت تأثیر اخلاق در رشد جامعه و توسعه و پیشرفت کشور متذکر شود. من امیدوارم که در آینده‌ای نه‌چندان دور یک نهضت و گفتمان اخلاقی در جامعه‌ای که دچار اغتشاش فکری و فقر اخلاقی و فرهنگی شده است و در کشور سیاست‌زده ما به وجود آید و بتوانیم پیروان خوبی برای پیامبرمان که اسوه زندگی اخلاقی ما و همه بشریت است، باشیم.
منبع: روزنامه شرق
